А.Ж. УМАЛАТОВ Июн айны 21-нде, 95 йыллыкъ чагъында, Дагъыстанны пачалыкъ ва жамият-политика чалышывчусу Алипаша Жалалович Умалатов дюньядан гетди. Алипаша Жа­лалович ДАССР-ни Темирхан-Шура округуну Къа­ра­будагъгент юртунда 1927-нчи йыл 1-нчи майда сабанчы агьлюде тувгъан. Оьзюне он йыл болагъанда ол атасыз къала ва ишлеме борчлу бола. Гьар тюрлю тармакъларда ишлей туруп ол оьзюню гьаракатчылыгъы, яшав масъалаланы чечивде активлиги, алдына салгъан борчланы кютювде мекенлилиги булан оьр даражалагъа етишме болгъан. Колхозда ишлей туруп, башлап Хасавюрт районну Яхсай юртунда колхозну председатели болуп чалышгъан. Къарабудагъгент районну прокурору, артда партияны райкомуну экинчи ва биринчи секретары болуп ишлеген. Оьзюн англавлу, билимли касбучу гьисапда, къурумчулукъ якъдан оьр даражада бажарывлугъу бар адам гьисапда танытгъан. Аслу гьалда ону англавлугъу, бажарывлугъу ДАССР-ни Министрлер Советини Председатели болуп ишлейгенде белгили болгъан. Ону ёлбашчылыгъы булан экономика ва яшавлукъ тармакъда уьстюнлюклер болдурулгъан. Юрт хозяйство, промышленность ва оьзге тармакъланы оьсювю артгъан. 1978-нчи йылда ол ДАССР-ни Оьр Советини Президиумуну Председатели болуп салынгъан. Алипаша Жалалович республиканы законларыны оьсювюне болушлукъ этген, бизин уьлкени халкъларыны дос аралыкъларын болдурмакъ ва оьсдюрмек учунгъу гьаракаты гёрмекли. Ону чалышывуна пачалыкъны янындан да яхшы багьа берилген. Ол Октябр Инкъылап, Загьмат Къызыл Байракъны 3 керен, Дослукъ ва «Дагъыстан Республиканы алдында этген къуллукълары учун» деген орденлер булан савгъатлангъан. Уллу гьаким къуллукъларда ишлей туруп, ол сабур, саламат, рагьмулу адам болуп яшагъан. Пенсиягъа чыкъгъан сонг да А.Ж.Умалатов республиканы пачалыкъ, жамият-политика яшавунда актив кюйде ортакъчылыкъ этип юрюген. 1998-нчи йылдан башлап, республиканы Пачалыкъ Советини, сонг да ДР-ни Президентини янындагъы Тамазаланы советини ёлбашчысы болуп чалышып тургъан. Ахырынчы гюнлерине ерли Алипаша Жалалович оьзюню бай яшав сынавун, билимин оьзгелеге берме къаст этген, кёп санавда китаплар язгъан. А.Ж.Умалатовну биографиясын республикабызны тарихи йимик охума бола. Ону къысматын Дагъыстанны къысматындан айырма бажарылмай. Оьр даражада пагьмулу ва билимли Алипаша Жалалович бизин республиканы оьсювю ва ярыкъ гележеги учун яшады. Ону ярыкъ эсделиги дагъыстанлыланы юрек­леринде даимге къалажакъ. С.А.Меликов, З.А.Аскендеров, А.М.Абдулмуслимов, М-С.Б.Магьамматов, А.П.Гьасанов, Ю.А.Левицкий, Р.А.Алиев, М.Л.Мажонц, Н.М.Омаров, С.С.Агьматов, К.М.Давдиев, Н.Ш.Абдулмуталибов, Р.К.Къазимагьамматов, Р.Д.Жапаров, М.Н.Къазиев, М.П.Телякъавов, С.Д.Мирошкин, С.К. Дадаев, М.Г.Амиралиев.

Магьаммат АЛИЕВ: «Толу ремонтгъа харлы уьйлер кёп» Савлай Россияда йимик, Дагъыстанда да тезде къурулуп пайдаландырывгъа берилген кёп квартирлик яшавлукъ уьйлени толу кюйде ярашдырыв, демек, уллу ремонтун оьтгерив йылдан-йылгъа къолайлаша бара. Шогъар байлавлу болуп «Дагъыстан» деген республика маълумат агентлигинде ярашдырыв ишлени юрютюв булан машгъул болагъан регион фондуну башчысы Магьаммат АЛИЕВ журналистлеге берген баяны тёбенде «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне де печат этиле. – Магьаммат Абдуллаевич, Дагъыстанда уллу ремонт фонду къачан ва не мурат булан къурулгъан эди? – Фонду федерал оьлчевюнде къурулгъан агьамиятлы проект гьисапда уьлкебизни регионларында 2014-нчю йылдан тутуп ачылгъан ва иш гёре. Аслу мурат – базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде шагьарлардагъы ва юрт ерлердеги тезде къурулгъан ва ярашдырыв ишлени оьтгеривге харлы яшавлукъ уьйлени толу кюйде ярашдырыв. Шо къуллукъну яшавгъа чыгъармакъ учун гьар уьй еси айдан-айгъа токъташдырылгъан гьакъланы да тёлемеге герек бола. – Уьйлени толу кюйде ярашдырыв даимлик болжалгъа белгиленген фондму? – Тюгюл, Россия Федерацияны регионлары учун о 2040-нчы йылгъа ерли белгиленген. – Арадан оьтген йылланы натижалары рази къалдырамы? Яшавлукъ уьйлени есилери толу ремонт учун тийишли гьакъларын нечик ва некъадарда тёлей? – Арадан оьтген 8 йылны ичинде уллу ремонтгъа лайыкълы­ 4 111 кёп квартирлик яшавлукъ уьйлер гьисапгъа алынгъан. Яшавлукъ уьйлерде ярашдырыв ишлер кёплюгюн эсгерилген санав да ачыкъдан ташдыра.Тюзюн айтгъанда, шоланы барысы да айлыкъ взносларын оьз болжалларында тёлемейгени саялы, ишлени оьтгеривню гезиги де йырыла, артгъа тюшегени англашыла. Муна шо саялы да уьй есилени тенг яртысындан гьакъланы судлардан таба алмаса бажарылмайгъаны гьакъда да айрыча эсгермеге сюер эдим. – Арадан оьтген вакътини ичинде нече уьйге толу кюйде ремонт этилинген? – Бизин фонддан таба ярашдырыв ишлер оьтгерилген уьйлени умуми санаву 600-ге ювукълашып тура. – Магьаммат Абдуллаевич, сизин фондда гьисапгъа алынагъан уьйлени пайдаландырывгъа берилген болжалындан сонг ремонтун этмек учун нече йыл оьтмеге герек? – Беш йыл алда пайдаландырывгъа берилген кёп квартирлик яшавлукъ уьйлер гьисапгъа алына. – Яшавда не де бола. Бетеринден Аллагь сакъласын, арадан беш йыл да оьтмей туруп, табии балагьлардан яда буса от тюшювлерден заралланып бузулгъан уьйлени есилери кёмек тийишли буса не этмеге герек? – Шолай гезиклерде фондну янындан таба къыставуллу гьалланы ёрукълашдырмакъ муратда заралгъа тарыгъанлагъа, озокъда, кёмеклер этилине. Шону учун федерал оьлчевде белгиленген субсидиялар да пачалыкъ кёмек гьисапда пайдаландырыла. – Сизин фондда гьисапгъа алынгъанланы санаву гьакъда уьстде аян этилди. Артдагъы йылны гьасиллерине гёре оланы нече проценти толу ремонт фондгъа тийишли айлыкъ гьакъларын тёлей? – Башлапгъы 3 йыл шо санав 17- 30 процентлеге етише эди буса, оьтген йыл 75 процентге ерли гётерилген. Шо да гележек учун инамлыкъны тувдура. Уьй есилери оьзлер­ден алынагъан айлыкъ гьакълар не ёрукъда пайдаландырылагъанын гёре ва англай. Тюзюн айтсам, уьй есилени оьмюрге уллу тайпалары шону яхшы биле, жагьиллер англама сюймейгени разисизликни тувдура. Артдагъы йылларда уьй есилери ичинде йимик, оьзлер турагъан уьйню айланасында да низам ва тазалыкъ болгъанны сюе. Шону гьисапгъа алып, фондну янындан да кёмек этилине. – Уьйлени ичинде, айланасында ярашдырыв-янгыр­тыв ишлер юрюлегени белгили, артдагъы 20 йылны ичинде бизин республикабызда кёп къабатлы уллу яшавлукъ уьйлерде лифтлер бузукъ гьалда яда буса шо саялы пайдаландырылмай. Шону гьисапгъа алып, фондну янындан не йимик чаралар гёрюле? –Янгы лифт уьй есилеге пайдаландырывгъа бермек учун багьа токътай. Шону учун оьтгерилеген къурулуш-ясандырыв ишлер дагъы да багьа олтура. Шо саялы да пачалыкъ кёмек гьисапда лифтлени алышдырмагъа регион бюджетибизден йылда 100 миллион манат харж гёрсетилине. Артдагъы уьч йылны ичинде 247 лифт алышдырылгъан. Дагъы да алышдырма тюше-генлерини умуми санаву 500-ге етише. 2022-нчи йылда да фонддан таба 53 лифтни алышдырма умут бар. – Айлыкъ тёлевлени оьлчевлери нечик токъташдырыла? – Озокъда, гьар уьйдеги квадрат метрлени оьлчевю толу кюйде гьисапгъа алынмагъа тарыкъ бола. Дагъыстанда­ толу ремонт оьтгереген фондгъа бир квадрат метр яшавлукъ майдандан айда 6,5 манат тёлене. Россияны бир-бир регионларында шо санав гьатта эки керен артыкъ болуп токътай. – Магьаммат Абдуллаевич, толу ремонтгъа гьакъ тёлейгенлер учун не йимик енгилликлер гёз алгъа тутулгъан, кимлер тёлемей? – Шону да уьй есилени оьмюрюне гёре токъташдырабыз. Кимлеге 30, кимлеге 50 процентни оьлчевлеринде енгилликлер этилине. Толу ремонт этив фондгъа жыйылагъан­ взнослардан гьалы битген лап да бузукъ уьйлени есилери азат этилине. Олар эсги уьйлер бузулгъан сонг орнуна яшавлукъ квадрат метр майданлар булан янгы къурулгъан уьйлерден таъмин этиле. Муниципал яда буса пачалыкъ гьажатлар учун топуракъ пайлары къолланма герекли уьйлерден чыгъарылагъан уьй есилер де взнослар тёлемей. Демек, шолай уьйлер бизин регион фондда да гьисапгъа алынмай. 80 йыллыкъ чагъындагъы пенсионерлер де тёлев гьакъларындан азат этилине. Шону булан янаша уьй есилени 1 ва 2 даражалы сакъатлары, агьлюсюнде сакъат авлетлери бар уьй есилери де взносланы 50 процентин тёлей. Уьй есилерине гьакъ тёленмейгени саялы, енгилликлер регион гьакимлик къурулувларыны янындан токъташдырыла. Шолайлыкъда, Уллу Ватан давну ветеранлары, афгъан ва оьзге тюрлю дав агьвалатланы, Чернобылде болгъан хатабалагьны ортакъчылары да уллу ремонт учун айлыкъ гьакъланы тёлевден азат болагъаны гьакъда айрыча эсгермеге герекдир деп эсиме геле. – Сынав гёрсетегени йимик, бир-бир уьй есилери топуракъ пайларын, малын-мюлкюн гьакъ тёлемес учун уллу адамланы атына язып къутулма къарай. Шолай кемчиликлени алдын алмакъ учун не этмеге герек? – Шогъар да ерли гьакимликни тергев юрютеген хас къурумлары жавап бермеге герек. – Шолай енгилликлени токъташдырывну низамы гьакъда дагъы да не айтмагъа бажарыла? – Мен уьстде атларын эсгерген тайпалар тийишли кагъызларын да гьазирлеп, ерлердеги пачалыкъ ва муниципал къурулувларыны къуллукъ-ларын кютеген центр­лагъа (МФЦ) тапшурмагъа гереклер. Олар низамны бузагъанлагъа ёл бермей. – Гьар уьйню сизин фондда гьисапгъа алагъанда алданокъ нечик гьазирлик гёрмеге тюше? – Кёп квартирлик толу ярашдырывгъа лайыкълы уьйлер есилерини умуми жыйыныны къарарына гёре гьисапгъа алына. Шондан сонг бизин регион фондгъа арза язылып билдирив этилине ва шолайлыкъда, банкда уьй есини хас счёту да ачыла. – Толу ремонт этилмеге герекли уьйлени ярашдыра­гъан, демек, яшавлукъ-коммунал къуллукъларын кютегенлени кимлер танглай? – Ремонт ишлени юрютгенлени умуми жыйынны къарарына гёре оьзлер уьй есилери танглай. – Бир тайпа уьй есилери тёлеген взнослар не учун пайдаланагъаны англашылмайгъаны саялы билмей кант эте. Фондну оьлчевюнде не йимик ремонт ишлер оьтгериле, ачыкълашдырып айтмагъа яраймы? – Лифтлени гьакъында уьстде мен эсгердим. Шону узата туруп, уллу ремонтгъа уьйлени кюрчюлери, къалкъысы, подваллар, фасадлар гирегени гьакъда да аян этмеге ярай. – Уллу ремонт учун гьакъ алывну низамы нечик пайдаландырыла? – Оьзге тюрлю яшавлукъ-коммунал къуллукълар йимик алына ва шогъар гёре управляющая компания квитанциялар йибере. \– Уллу ремонтну сан яны акъсайгъан гезиклер де къаршылаша. Шо заман кимден кёмек къаравуллама тюше? – Озокъда, бизин фондгъа ва регионну гьакимият къурумларына билдирме герек бола. – Магьаммат Абдуллаевич, гьали биз олтургъан бина, дагъы да ачыкълашдырып айтсакъ, Печатны уью тезде къурулгъан ва толу кюйде ремонтгъа харлы, бизин экинчи уьюбюзню есилери не гьакъда ойлаша? – Республикабызны газет-журнал комплексини топурагъы ва шо топуракъдагъы мюлк – республиканы еслигинде. Айтмагъа сюегеним, о шагьарны гьисабына гирмейген имарат гьисаплана. Гьазирлеген Къ. КЪАРАЕВ. Подпись под фото: Тезде къурулгъан ДР-ни журнал-газет комплексини биналарыны толу ремонтгъа харлы тыш гёрюнюшю. Автор чыгъаргъан суратлар.

Экономикада бираз къытлыкъ бар экенине де къарамай, Дагъыс­танны хыйлы школаларында яйда адатлангъаны йимик, уллу ва гиччи оьлчевлерде ярашдырыв ишлер башлангъан. Буйнакск шагьарны алгъанда кёбюсю школаларда уллу ремонт ишлер ёругъу булан юрюлюп тура. Алдындагъы гюн шагьарны баш гьакими оьзю шолай школалардан айланып чыкъды, ишлени гьалын тергеди. Ёлугъувланы бирисинде баянлыкъ бере туруп, ол школалардагъы ярашдырыв, онгарыв ишлер янгы охув йыл башлангъынча толу ва сан янлы кюйде кютюлежекни билдирди. Буйнакск «Шагьардагъы ба­гъый­лы туруш шартлар» деген программагъа къошулма амал этмеге бажаргъан. И. Нургъудаев эсгерилген федерал программаны яшавгъа чыгъармакъ муратда не йимик чаралар гёрюлюп турагъа­нын да оьз гёзлери булан гёрдю. Шоланы бирисинде, демек, яшавлукъ уьйлени алдын къуршап ерлешген абзарда башлапгъы гьазирлик ишлер юрюлюп турагъан­ кюйге къарады. Буссагьат бир вакътилер оьзбашына ишленген увакъ-тюек къурулушланы ва гаражланы бузуп тайдырывну ва тазалавну барышы яман тюгюл. Бу масъаланы чечивде оьз пайдасын ойлашып, ишлеме пуршав этеген ёлдашлар да къаршылаша. Шагьарны башчысы ва тийишли идараланы къуллукъчулары олар булан гьакълашыв лакъыр этип, бу ерде жамиятны онгайына арив исбарлыкълар болажагъын англатдылар. Гертиден де, мунда гиччи оьлчевлю ва эки яны бийик гётерилип бегилген футбол майданчалар, адамлагъа олтурмагъа, ял алмагъа ерлер ва гьалиги архитектура къалипдеги дагъы да башгъа арив затлар болса яманмы дагъы!? Тюзюн айтмагъа тюше, артдагъы йылланы ичинде шагьарны хыйлы орамлары, сокъмакълары, гезев бавларыны ичлери ким де рази болар йимик багъыйлы болгъан. И. Нургъудаев малим этгени йимик, шагьарны гьар-бир ерин гезик булан арив исбарламакъ учунгъу къаст гёрювлер токъталмажакъ. «Аманлыгъы булангъы сан ян­лы ёллар» деген программаны яхшылыгъындан узун мезгилде нечесе ёллар, орамлар кюю булан онгарылып битген. Шо ишлер гьали де юрюле. Шогъар асасланып, ювукъ заманны ичинде Барият Муратованы атындагъы орам да гьалиги замангъа гёре арив этилежек… Уллу гезев бав алдан берли де шагьарны безейген ер эди. Кёп заман тийишли къаравдан магьрюм къалып, о арт вакъти онгсузлаша бара эди. Гьали «Россияны гиччи шагьарлары» деген федерал программагъа къошулмагъа бажаргъаны саялы, нечик де шагьар бавну янгыртып, алдындан да гёзел этивге гиришгенлер. Эсгерилген шагьар бавну безевге, ярашдырывгъа, къурувгъа 88,5 миллион манат харжланажакъ. Абдулла ЗАЛИМХАНОВ. СУРАТДА: Буйнакск шагьарны башчысы И. Нургъудаев абзары гёзеллешдирилеген уьйлерде яшайгъанлар булан лакъыр этеген вакъти. Автор чыгъаргъан сурат

Гьалиден 80 йыллар алда бизин Ватаныбызны тарихинде лап да авур ва къайгъылы агьвалат болгъан деп айтсакъ, къопдурув болмас. 1941-нчи йылны июн айыны 22-синде елевчю немис-фашистлени черивлери парахат яшап турагъан Советлер Союзуна чапгъын эте ва Уллу Ватан дав башлана. Бизин уллаталарыбыз миллетчиликни ва фашизмни алдын алмакъ учун ва шолардан савлай дюньяны халкъын сакъламакъ учун оьзлени жанларын къурбан этген. Фашистлер бир-бир халкъланы тюп кюрчюсю булан ёкъ этмеге, бирлерин буса даимликге оьзлеге къул этмеге сюе болгъан. Оланы намарт ва вагьши ишлерин айтмагъа да, язмагъа да кёп заман герек. Бизин Къарабудагъгент райо­ну­буздан Уллу Ватан давгъа гёнгюллю ва чакъырылып гетгенлени, яртысындан къолайы даимликге дав майданларда къалгъан. Олар оьлсе де, оланы къоччакъ ва игит ишлери яшларыны ва оьсюп гелеген наслуланы эсинде къалажакъ. Дав майданда жан берген, къан тёкген гьар-бир игитибизни гьакъында шулай макъалалар язмагъа ва халкъгъа билдирмеге тийишлидир. Оланы хыйлысы «белгисиз къабурларда» ята. Ругьлары женнетлени тёрлериндедир деп эсибизге геле. Оланы наслулары бугюнлерде аталарыны ва уллаталарыны къоччакъ ишлерине амин экенлигин биз гёребиз ва шолайлар булан оьктембиз. Шу макъалада мен Уллу Ватан давну ортакъчысы, гьелили сержант Исабеков Сахават Алибековични гьакъында язмагъа токъташдым. Сахават Исабеков 1912-нчи йылда Къарабудагъгент районну Гьели юртунда тувгъан. Яш йылларын ол ата юртунда оьтгерген. Ана топурагъында гьалал кюйде загьмат тёкген. 1941-нчи йылда, Уллу Ватан дав башлангъан сонг, Сахават Исабеков оьзюню тенглилери булан бирче элин якъламагъа давгъа гете. Давларда ол артиллерияда дивизияны миномётчиги болуп ортакъчылыкъ эте. Демек, давну башлапгъы йыллары бек авур ва къыйын болгъан. Сахават шо вакътиде ябуша, ана топурагъын душмандан азат этмек учун жанын да къызгъанмай. Белгили кюйде, 1943-нчю йылны башында Орёл областны топуракъларында кёп гючлю ябушувлар юрюле. Курск ябушув шоланы инг де гючлюсю ва къыйын­лысы гьисаплана. Шоларда Сахават Исабеков да ортакъчылыкъ этген ва 9-нчу мартда дав майданда игит кюйде Ватаны учун жанын къурбан эте. Кёп йылланы узагъында Сахават Исабеков белгисиз тас болгъанланы сиягьында турду. Амма ону уланы Али Исабеков атасыны къабурун ва ону игитликлерин билмек учун оьзюню оьмюрюн негьакъ йибермегенине биз де шагьат болдукъ. Али Исабеков – гьали оьмюрге баргъан тамаза. Ону яшлары ва торунлары да бар. Ол да ата юртунда халкъына гьалал кюйде къуллукъ этген деп айтмагъа ярай. Гьалиден 45 йыллар алда, ачыкълашдырып айтсакъ, 1977-нчи йылда Али атасы Сахаватны къабуруну уьстюне бара. Ол ону Оборона министерликни хас архивлеринден ва ахтарыв юрютеген бёлюклерден кёп йылланы узагъында ахтара туруп тапгъан. Алини сёзлерине гёре, ону атасы Сахават къардаш къабурларда оьзюню дав ёлдашлары булан даимликге парахат болгъан. Али Исабеков оьзю ва яшлары булан атасыны къабуруна артдагъы 45 йылны узагъында 8-9 керенлер де баргъан. Ерли юрт ва район администрацияланы башчыларыны атындан Исабековланы агьлюсюню атына, оланы атасына макътавлар эте туруп, кёп керенлер кагъызлар ва телеграммалар гелген. Айтагъаным, Сахават Исабеков йимик Ватанын якълагъанлагъа ва азиз жанын бергенлеге элибизни къайсы мююшюнде де абур ва сый этиле. Элибизни насипли ва ярыкъ тангаласы учун жанын къурбан этгенлер миллионлар булан бар. Оланы гьарисини къысматы, яшаву ва къоччакълыкълары – бизин учун уьлгю. Оланы унутма ва артгъа салма ярамай. Оьзюню атасы Сахават Исабековну дав ёлун излеген ва тапгъан, ону къоччакълыкъларын оьзюню авлетлерине гёрсетген ва тапшургъан Али Исабековгъа да айрыча баракалла бермеге тийиш­ли. Демек, бу ишни ол янгыз­ оьзю учун этмеген. Ону ахтарывуну кёп уллу жамият маънасы ва таъсири бар. Багьавутдин САМАТОВ, журналист ва шаир.