Гьар гюн дегенлей дюньяда бир хатабалагь болмай къалмай. Эгер де балагьланы бирлери табиатдан бола буса да, кёбюсю адамланы гьайсызлыгъындан да бола. Шону учун да хатабалагьлагъа къаршы чаралар гёрмек учун гьазир турма герекбиз.
Бир янындан алгъанда, хатабалагьланы алдын алыв, эгер де болуп къалса, шону заралын тайдырыв – хас къурумланы иши. Демек, адамланы эсен-аман сакълав лап аслу борч деп гьисаплана. Дагъыстанны башчысы В.Васильев оьзюню Чакъырывунда от тюшген юртланы гьакъында айта туруп, гьар заманда да къыйын гьалгъа тюшгенлени гьайын биринчилей этме герекни ва шолай хатабалагьланы алдын алывгъа бек тергев берме тюшегенни эсгерди.
Бираз алда магъа Хасавюрт районну къувунлу гьаллагъа къарайгъан комиссияны жыйынында болма тюшдю. Бу комиссия ишлейгенли кёп йыллар бола. Тек бу къайдада биринчи керен жыйылалар.
Хасавюртда адамланы авругъаны – гьайсызлыкъдан
Шо жыйында башында районну башчысы Жамболат Салавов бир-бир тувулунгъан масъалалагъа байлавлу оьзюню пикрусун айта туруп, булай эсгерди:
–Балагьлар тюрлю-тюрлю бола, тек биз оланы бугюн бир-экисини гьакъында сёйлежекбиз. Бизин районда адамлагъа заралы тиеген ва агъулу маллар чыгъарагъан уллу заводлар ёкъ. Тек табиатдан таба гелеген балагьны алдын алмакъ учун да биз гьазир турма герекбиз. Эсде ёкъдан бир зат чыгъып къала, шо да кёбюсю гьалда адамны гьайсызлыгъындан бола. Мисал учун, бираз алда Хасавюрт шагьарда сувдан гелген югъагъан аврувну балагьындан больницагъа 100-ден де артыкъ адам тюшген эди.
Дагъыстанны савлукъ сакълав министри Жамалудин Гьажиибрагьимов, ону заместители Ф. Гьабибуллаев, Дагъыстанны баш эпидемиологу М.Гьасанова ва югъагъан аврувлагъа къарайгъан центрны врачлары гелип, Хасавюрт шагьарда уллу жыйын этди, – деп узатды ол сёзюн. – Шонда аврув Акъташ сувдан гелген деп токъташдырылды. Шолай гьал болмасын учун бары да жаваплы къуллукъдагъылар оьзлени ишин тындырыкълы кютме герек. Авруйгъанланы санаву дагъы артмагъаны да заманында чаралар гёрюлгенден гьасил болду. Дагъы да, геч буса да этилген билдиривлер де аврувну алдын алды…
Сув йимик сыйлы болмакъ учун нетме герек?
Хасавюрт районда ичеген сув къыт экени кёп йыллар бола. Жыйында билдирилген кюйде, районда ерден чыгъагъан 116 булакъ бар. Шолардан гелеген сув адамланы гьажатларына да болмай. Янгыз Яхсай юртну алып къойсакъ да таманлыкъ эте. Шонда таман чакъы сув ёкълугъу кёп йыллар бола, тек масъала ахырына ерли чечилмей.
Райондагъы сув быргъыланы узунлугъу 669, 8 чакъырымгъа етише. Шолардан 187 чакъырымдагъысы 90 процентге бузулгъан, 287 чакъырымдагъы – 50–90 процент, къалгъаны буса – 50 процент.
Санавлар гёрсетеген кюйде, райондагъылагъа къоллама бугюн бир суткагъа 22632 куб сув тарыкъ, бары да булакълардан гелеген сув буса 12750 куб бола. Демек, адамлагъа эркин кюйде къолламакъ учун 9882 куб сув етишмей. Шону учун да оланы кёбюсю сувну сатып ала, шо буса «кисеге» мекенли кюйде ура.
Эсгерилген масъаланы чечмек учун кёп тюрлю чаралар гёрюлген, тек шолар ярты этиле яда башланып, къалып къала. Артдагъы йылларда Солакъ оьзенни сувун Хасавюртгъа тартды, шону булан уллу шагьарны ва ёл бойдагъы Тотурбийкъаланы, Эндирейни, Кёкрекни, Могилевскоени ва Къарланюртну сув масъаласы да чечилежек деп токъташдырылды. Быргъылар салынды, насос станция къурулду. О да кимни еслигинде болма герек?
Тек насос станция Къызылюрт райондагъы Зубутли-Миятлы деген юртунда ерлешген. Сув буса Хасавюртгъа ва Хасавюрт районгъа йиберилме герек. Шо станцияны кимни балансына салма герек, огъар ким къаражакъ, юртлардан ва шагьардан сувну къоллагъаны учун ким акъча жыяжакъ? Район деп айтса, 5 юртгъа сув алабыз деп Хасавюрт район оьзюню бойнуна шо авур ишни алармы? Шагьар десек, шонда 150 мингден де артыкъ адам яшай, олар районгъа чыгъып гьакъ жыйып туражакъмы? Дагъы да бир яны бар, сувну гьагъын жыймакъ учун нечакъы адам тарыкъ, олагъа алапа къайдан берилежек? Соравлар кёп, жаваплар ёкъ деме ярай.
Тёбен бойдагъы юртланы сув масъаласын чечмек учун бирдагъы чара гёрюлюп тура: гьали Къызылюрт-Бабаюрт деген аты булан Солакъ оьзенден тёбен багъып быргъылар салынып тура. Шолар Хасавюрт районну Къуруш деген юртуна етишген. Шо юртдагъылар оьрдегилеге яза туруп, быргъыгъа оьзлени де къошдурду. Шо быргъыгъа къошса, райондагъы дагъы да 8 юртну сув масъаласы чечиле: Муцалавул, Байрамавул, Ботаюрт, Кёстек, Янгы Кёстек, Къазма, Сулевгент, Шагьада. Къалгъан юртларда буса сувну бурав уруп чыгъарма герек.
Районну башчысы Дагъыстанны Гьукуматына Боташюртда, Новосельскоеде, Октябрьскоеде ва Нурадиловода бурав уруп сув чыгъармагъа деп тилеп кагъыз язгъан. Тек къайсы йылгъа къошулажагъы белгисиз.
Къурушда гетген йыл юртну ичиндеги бары да сув быргъылар алышдырылды, 2 сув гьавуз этилди ва насос да, сувну заралын тайдырагъан къураллар да ишге салынды. Яхсайда буса сувну тазалайгъан къурулушлар этилип битген, 12750 метр ерде быргъылар алышынгъан. Масъалалар астаракъ булан чечиле, тек чечилмей турагъан юртланы халкъы заманда бир оьзлени разисизлигин билдирип туралар. Сув йимик сыйлы болгъур деп негьакъ айтылмай. Хасавюрт бойда да шо масъаланы толу чечген адамны сыйы кёклеге етишер эди…
Ташгъынлар янгыз таш алып гелмей…
Гьар йыл яз ва яй вакътилерде ташгъын болуп, бир-бир юртланы сув алып, къоркъунчлукъ тувдура. Шону учун да районну жыйынында шо масъалалагъа да къаралды.
Хасавюрт райондан ва шагьардан 4 оьзен оьте: Акъташ, Ярыкъсув, Яхсайсув ва Ямансув. Шолардан барысындан да «яманы» Ямансув тюгюл – Акъташ. Акъташны узунлугъу 27 чакъырым бар. Шо оьзен Къарланюртгъа, Бамматюртгъа ва Сулевгентге зарал эте. Эсгерилген юртланы боюнда, ягъаларын ашап, юртлагъа къоркъунчлукъ тувдура. Инг де къоркъунчлу саналагъан Къарланюртгъа барагъан ёлгъа ва оьзенге ювукъда къурулгъан школагъа зарал этмесин деп, шо бойда къорув ишлер ва сувну агъымын ари тебермек учун чаралар гёрюле.
Ярыкъсувну узунлугъу – 36 чакъырым. Тек шо оьзен Хасавюрт базарлары учун инг де къоркъунчлу деп гьисап этиле. Оьзенни уьстюнде этилген къурулушлар да шо бойда турагъанлагъа къоркъунчлукъ тувдура. Бу ерин чечип айтайыкъ. Ярыкъсувну эки де ягъасын бир-бирине ялгъайгъан кюйде, 2 ерде кёпюр гьисапда къурулушлар ишленген. Шоланы уьстлеринде сатыв этеген ерлер ва ашханалар да бар. Шондан къайры да, бирисинде машинлер токътайгъан ер этилинген.
Бираз ариде буса «Титаник» деген базар да бар. Шо атны да шо ерге негьакъ бермеген: контейнерлер Ярыкъсувну ичиндеги бетон багъаналаны уьстюнде ерлешген. Эгер де яхшы ташгъын болса, шо багъаналаны бузмакълыкъ да бар. Шолай да, ташгъын оьрден уллу тереклени агъыздырып гелсе ва шолар да биз айтагъан къурулушланы «аякъларына» тирелип, чорт бувса, сув гётерилип, шо бойда турагъанланы сув ала. Неге тюгюл де, Ярыкъсувдан шо бойда турагъанланы эрнев сакълай. Эгер де 1 секундда 687 куб агъагъан ташгъын болса, шо бой толу кюйде сувну тюбюнде къала.
Бу йыл къыш болмады деме ярай. Шону учун да ташгъынлар болмай къалмакълыкъ да бар. Тек сакълыкъ ва болар табии балагьланы алдын алмакъ учун гьазирлик тарыгъы ачыкъ…
Эгер де бир-бир юртларда сув ярланы чёкдюрюп, юртгъа ювукъ болуп геле буса, Адилотар, Тукита, Сивух ва Чагъаротар юртланы сув алар деген къоркъунчлукъ бар. Яхсайсув гиччи гёрюнсе де, ташгъынындан Аллагь сакъласын. О оьзюню агъымындагъы тар ерлерде тыгъылып, авлакълагъа, инг де яманы – юртгъа яйылмакъ бар. Шону учун да Яхсайсувну Чагъаротардагъы боюнда уллу эрневлер этилинген.
Алдындагъы йылларда Чагъаротардан авлакълагъа чыгъагъан кёпюрню тюбю тыгъылып, вал йырылып, сув юртгъа яйылма аз къалды. Заманында экскаватор булан шондагъы чёпюрени тайдырмагъан буса, юртгъа уллу зарал болар эди… Шо гюндюз эди, эгер де гече шолай сув гелсе, юртда яшайгъан 2286 адамгъа шону балагьындан къутулув ёкъ. Шо ердеги кёпюрню генглешдирмекни тилеп, Дагъыстанны Гьукуматына нечесе кагъызлар да язылгъан, тек гьал гьали де шо кюйде…
Районда сув алар йимик эсгерилген 4 юртда 11228 адам яшай. Къоркъунчлу бойлардан 12 чакъырым узунлугъу булангъы уллу ёллар да оьте. Язбашгъы ташгъынлар заралсыз оьтсюн учун Дагъыстанны сув хозяйство министерлиги Хасавюртдагъы Юзбаш-Яхсай сугъарыв управлениесине тапшурулгъан. Юртларда буса шолай гьал болса, оьзлени тергевюнде сакълама деп, 144 адам белгиленген ва 41 транспорт гьазир тура. Район администрация буса оьзюню бюджетинде табии балагьланы алдын алма ва болуп къалса, заралын ёрукълашдырмагъа деп 6 миллион манат да гёрсетген.
