«Композит алюминийден енгил, болатдан бек»
Артдагъы йылларда бизин республикабызны къурулушларында да композит къурулуш маллар (бир яда буса бир нече маддалардан гьазирленген къурулуш материал) къолланагъаны шоланы гележеги барны ачыкъдан ташдыра демеге ярай.
– Композит материаллар бизин республикабызны къурулушларына гьар адамгъа гьисап этгенде, гьалиге ерли 260 грамдан артыкъ къолланмай. Американы Бирлешген Штатларында ва оьзге экономикасы оьсген, алдынлы, асувлу къайдалар (инновационные методы) пайдаландырылагъан пачалыкъларда 110-140 кило тие. Россияда ва Белоруссияда, къыйышып гелеген кююнде, 10 ва 30 кило деп токъташдырылгъан, – деп хабарлай бизге «Стекловолокно» деген акционер жамиятны директорларыны советини председатели Магьаммат Дарбышев. – Бугюн бизин промышленностда композит материаллар аз къолланагъаны саялы, къурулушларда, машинлени чыгъарывда, самолётлар ва шолай да гемелени къурувда алдынлы ва асувлу къайдалар осал пайдаландырыла.
– Шону ёрукълашдырмакъ ва США-ны ва ЕС-ни пачалыкъларыны артындан етишмек учун бизин уьлкебизде, айырып айтгъанда, Дагъыстанда имканлыкълар бармы?
– Озокъда, бизде США-да йимик кремний минерал чыгъарылагъан ерлер болмаса да, тек Дагъыстан базальтдан артда къалмай. Амма шо базальт байлыкъланы гележекде нечик ва не учун къолланажагъы гьалиге ерли ачыкъ кюйде къала.
Шону ёрукъгъа салмакъ муратда биринчи абатлар да алынмай тюгюл. Мисал учун айтгъанда, Магьачкъалада «Стекловолокно» жамиятда композит материалланы чыгъарма башлагъан сынав цех ачылгъан. Озокъда, шо гьакъда «Ёлдаш» газетни охувчуларына да малим этсе пайдалы болур.
– Нечик, не якъдан?
– Сынав цехде чыгъарылагъан арматура, темирден гьазирленгенинден эсе, 30 процентге учуз токътай. Оьзю де алюминийден енгил ва болатдан эсе бек. Лап да аслусу, о темир йимик тот басмай. Бетон булан къошулса чы, композит арматураны дагъы айырмагъа да бажарылмай. Мисал учун айтсакъ, немислер, японлар ва шолай оьзгелери композит материаллардан машинлени гьар тюрлю алатларын да гьазирлей.
– Олай болгъанда, бизин республикабызда шону производствосун генглешдирмеге ким ва не зат четим эте?
– Композит материалланы чыгъарыв бизин республикабыз учун, гертиден де, агьамиятлы проект санала. Шону учун бир башлап бизде сынав цех де ачылды. Бугюн шонда чыгъарылагъан базальт-шиша йибекни оьлчевлери производствону генглешдирмеге имканлыкъ бермей. Озокъда, гьалиги производство булан бизге уллу контрактлар этип, партнёрлар булан дыгъарлашмагъа да четим. Тек бугюн бизге Россиядан ва оьзге ерлерден тапшурувлар гелмеге башлагъан. Биз цехни ачгъынча алда Россия Федерацияны промышленность министерлигини янындан разилик алгъан эдик. Тек не этерсен, гьалиге ерли финанс якъдан кёмекни гьис этмей турабыз.
– Банклардан кредитлер алып, ишлени генглешдирмеге болмаймы?
– Гьалиге ерли бажарылмай тура. РФ-ни промышленностуну министри берген таклифине банк сесленмей токътагъан.
– Шо масъалагъа, композит материаллар хайырлы буса, РФ-ни Гьукуматы неге баш къошмай?
– Композит материалланы чыгъарывну артдырывну масъаласына РФ-ни Гьукуматында да РФ-ни Президенти В. Путинни таклифи булан къаралгъан ва шогъар байлавлу болуп композит материалланы чыгъарывну ёрукълашдырывну хас программасы, ёрукъ картасы да къурулгъан.
– Буса, Дагъыстан неге артда къалма тарыкъ?
– Дагъыстан Россияны оьзге регионларындан эсе социал-экономика тармакъны оьсдюрювде хыйлы имканлыкълардан-онгайлыкълардан артда къалып юрюй. Башгъа тюгюл, совет девюрде де шолай эди.Натижада, дагъыстанлыланы ишге гючю чатагъанлары да къазанч учун республикадан тышгъа чыгъып гетмеге борчлу бола. Шо программа Дагъыстанда да якълав табып, ишлер еринден тербенгенде, 2016-нчы йылгъа бизин республикабызда 2 минг ишчи ерлени ачмагъа бажарылажакъ эди. 2016-нчы йылдан тутуп, композит материалланы чыгъарыв къолайлашып гетсе, 2020-нчы йылда бизге 6 миллиард манатны оьлчевюнде оьр сан яны булангъы гьар тюрлю къурулуш ва оьзге тюрлю малланы чыгъарма бажарылажакъ эди.
Мен уьстде де эсгерген кюйде, композит материалланы социал-экономика оьсювню гючлендирмек учун бары да тармакъларында къоллама ёллар ачылажагъы шекликни тувдурмай. Шону учун бизге проектлени къурагъан къурумлар булан да байлавлукъланы камиллешдирмеге тюшегени англашыла. Неге тюгюл, олар ортакъчылыкъ этмесе, къурулушларда композит материалланы генг кюйде къолланывуну масъаласы къыйынлаша.
– Не этмеге герек?
– Белгили болгъаны йимик, бизин республикабызгъа тышдан багьалары «хабагъан» 50 минг тондан да къолай арматура, хыйлы харж этилип, заман къолдан чыгъарылып ташылып гелтириле. Дагъысын айтмагъанда, сатып ёл алмагъа негер тарыкъ? Бирдагъы да такрарлайман, композит арматура темирден эсе учуз да дюр, енгил де, бек де. Шону учун бизге финанс якъдан кёмек герек. Пачалыкъныки болсун яда буса инвесторланы ахтарып табып дегенлей, гележекде производствону генглешдирмеге умут этиле.
– Композит материалланы, айырып айтгъанда, шиша йибекден гьазирленеген малланы адамланы савлугъуна заралы тиймейми, экология талаплагъа некъадар жавап бере?
– Композит арматура темирден эсе 20–60 процентлеге учуз токътай, темирден эсе 10 керен енгил, 3–4 керен бек. Демек, ер тербенивлеге чыдамлыгъы да хыйлы артыкъ бола ва 80 йыл бузулмай сакълана. Ташып гелтирмеге де учуз токътай, темир йимик де къызмай. Шолай болгъан сонг о, озокъда, адамны савлугъуна да заралсыз демеге ярай.
– Муна шо саялы бизге де сизге гележекде умутларыгъыз яшавгъа чыкъгъанны ёрамакъ къала.
– Савбол. Мен уьстде де эсгерген кюйде, РФ-ни Гьукуматында шо мсаъалагъа къаралса да, тек пачалыкъ харж булан кёмек гёрсетмеге алгъасамай. Озокъда, биз де къолларыбызны къолтугъубузгъа къысдырып турмагъа хыял этмейбиз. Дагъыстанны Гьукуматыны ва шолай да промышленност, транспорт ва энергетика министерлигини сиптечилиги булан «Стекловолокно» заводну кюрчюсюнде алдынлы къайдаланы къоллайгъан ёлланы ахтарып тангламакъ муратда технопарк къурулуп тура. Биз де бугюн композит материалланы, шиша йибекден гьазирленеген арматураны чыгъарылагъан оьлчевлерин артдырмакъ учун республикабызны башчыларыны янындан кёмек болар деген умут булан бар имканлыкъланы къоллап ишлеп турабыз.
Лакъырлашывну гьазирлеген
Къ. Къараев.
СУРАТЛАРДА: “дёгерек столну” ортакъчылары;
темир арматураны орнуна композит арматура.
