Гьали-гьалилерде эсгерилген пачалыкъны Трабзон шагьарында «Россияны Къыблабой региону – Тюркияны Гюнтувуш Къараденгиз бою» деген далапчылыкъны экинчи форуму оьтгерилгени де бизин уьстде эсгерилген сёзлерибизни гертилей демеге ярай.
Бугюнлерде бизин мухбирибиз шонда ортакъчылыкъ этген Россияны промышленниклерини ва далапчыларыны союзуну Дагъыстандагъы бёлюгюню башчысы, «Дагэлектромаш» деген ачыкъ кюйде иш гёреген акционер жамиятны (ОАО) директору Анварбек Къадиев булан ёлугъуп, форумну натижаларына ва башгъа агьамиятлы масъалалагъа байлавлу лакъырлашгъан. Тёбенде шо лакъырлашыв «Ёлдашны» охувчуларыны тергевюне де бериле.
– Анварбек Мансурович, Россияны регион ортакъчысы гьисапда бир башлап биз сизден шо форум не мурат булан оьтгерилгени гьакъда билмеге сюер эдик. Сизин гёзюгюзден къарагъанда, шо нечик оьтдю?
– Озокъда, бизнес- форумну аслу мурады эки де якъны арасындагъы сатыв-алыв ва экономика аралыкъланы оьсдюрюв-генглешдирив эди. О нечик оьтдю? Оьтесиз къужурлу ва пайдалы оьтдю десек, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Бизин делегацияны Трабзонну губернатору Абдул оз Жалил ва Россияны Трабзондагъы баш консулу Дмитрий Таланов къабул этип къаршылады.
Форумну натижалары гьакъда айтсам, Трабзон шагьарны сатыв-алыв, промышленный палатасыны ва Россияны промышленниклерини, далапчыларыны союзуну Дагъыстан бёлюгюню арасында сатыв-алыв- промышленный аралыкъланы камиллешдиривде гелишип ишлемеге герек деген разилешивге къоллар салынды.
– Гелишип ишлемеге герек, озокъда. Сиз ойлашагъан кюйде, шону эки де якъ учун пайдасы нечик болажакъ?
– Тюрк къардашларыбыз дагъыстанлыланы далаплы адамлары ва къурумлары булан бирликде чалышмагъа рази. Шо Тюркия учун лап да пайдалы. Неге тюгюл, Дагъыстандан таба олар Каспий денгизге гирип дегенлей, Къазахстангъа, Тюркменистангъа, Китайгъа ва шолай башгъа пачалыкълагъа чыгъып байлавлукълар тутмагъа болажагъы шекликни тувдурмай. Шону учун тюрклер бугюн Дагъыстанда уллу гемелер гиреген логистика центр къурмагъа муштарлы да дюр. Тюзю, оьз заманында Тюркия да гьали биздеги йимик экономикада тувулунгъан къыйынлы гьаллардан увакъ ва орта бизнесни имканлыкъларын къоллай туруп оьтмеге бажаргъан демеге ярай. Бизге де шоланы сынавун уьйренив ва якълав зараллы болмас деп ойлайман.
– Къайсы тармакъларда?
– Туризмни ва юрт экономиканы ва промышленностну оьсдюрювню натижасында.
– Увакъ бизнесден эсе, уллу бизнес хайырлы тюгюлмю?
– Дагъыстан учун бугюн увакъ ва орта бизнесни оьсдюрюв – аслу масъала. Неге десегиз, далапчылыкъ булан машгъул болагъанлар аслу гьалда бизин республикабызны шагьарларында яшай. Юрт ерлерде буса адамлар белгили себеплеге гёре къазанч этип болмай къыйнала ва республикадан тышгъа гетмеге борчлу бола.
– Не учун къыйнала?
– Яшырмагъа тарыкъ болмай, юрт хозяйство агьамияты булангъы топуракълар артдагъы йылларда Дагъыстанда асувлу кюйде къолланмай. Къолланагъан ерде де оьсдюрюлген юрт хозяйство продукцияны ишлетмеге, сакълавгъа салмагъа ва сатывгъа чыгъармагъа имканлыкълар болдурулмагъан. Айтмагъа сюегеним, Дагъыстанда ишлемеге гючю чатагъан чакъы халкъны 60 процентден къолай пайы юрт ерлерде яшайгъаны гьакъда унутмагъа тюшмей.
– Шоланы ишге къуршамакъ учун не йимик таклифлер арагъа чыгъарылды?
– Биринчилей, агьлю ва сабанчы хозяйстволаны пачалыкъны янындан таба иштагьландырып, гиччи цехлени, фабрик-заводланы къурмагъа тарыкъ деген пикру арагъа чыкъды ва шолай башгъалары да эсгерилди.
– Шону учун бизде имканлыкълар нечикдир?
– Озокъда, бизде, итге сюек ташлайгъандай, бир нече минг манатлар булан юрт ерлердеги далапчылыкъны артдырмагъа, оьсдюрмеге бажарылмайгъаны гьакъ. Айтмагъа сюегеним, оьз ишин ачма сюегенлеге банклар уллу процентлер алып кредитлер бермеге муштарлы. Шо да оьсювге чатакъ салагъаны гёрюнюп тура. Оьз харжы булан оьз ишин ачма муштарлылар да экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынмагъа гёнгюллю бола.
– Тюз, гертиден де, бизде кредитлеге уллу процентлер салына. Шолай кредитлени процентлери де пачалыкъны янындан тийишли даражада енгиллешдирилмей. Не этмеге герек?
– Бизин республикабызда шо масъала лап да къыйын чечиле. Оьзге регионларда буса кредитлер, топуракъ пайлар алып оьз ишин къурмагъа сюегенлер учун рагьат чечиле. Шону учун бизин дагъыстанлылар къазанч этмеге деп тышгъа гете. Гетмежек эди, эгер де Тюркияда йимик оьз ишин ачма сюегенлеге топуракъ пайын да, 1–2 процентлик кредитлер де бере эди буса.
– Россияны банкларын къолгъа алгъан эрменилилени нечик эбинден гелмеге герек?
– О бек къыйын масъала. Шо соравгъа жавап бермеге магъа да четим.
– Анварбек Мансурович, бизнес-форумда Тюркиядагъы Дагъыстанны вакили Тавлу Къазакъбиев ортакъчылыкъ этдими?
– Этди. Шону ишине лайыкълы къошумун болдургъанланы бириси де Тавлу деп айтма да ярай.
– Дагъы кимлер ортакъчылыкъ этди?
– Трабзон ва Ризе шагьарланы вакиллеринден башгъа 50-ге ювукъ тюрк компанияланы вакиллери ортакъчылыгъын болдурду. 2012-нчи йылда оьтгерилген Тюркия-Дагъыстан бизнес форумда разилешивге къоллар салынмагъан эди. Гьали ёллар ачыкъ.
– Анварбек Мансурович, англашыла. Бизин республикабызгъа тыш инвесторланы ахтармакъ – бугюнгю аслу масъала. Нечик?..
– О соравну кёплерден эшитебиз. Гертиден де, сорав дурус салына. Бизин республикабызгъа инвесторланы-маячыланы тартмакъ учун онгайлы шартлар болдуруп, озокъда, оланы аманлыгъын таъмин этмеге герек. О заман дыгъарланы ва разилешивлени талаплары да яшавгъа чыгъарылажагъы шекликни тувдурмай. Къылыкъ-тарбияны акъсама къоймайлы, низамгъа, контрактлагъа гьюрмет этип, сатыв-алыв ва экономика ишлерде де бир-биревге толу инамлыкъ булан иш гёрмеге герек.
– Шону гьисапгъа алып, башында Тавлу Къазакъбиев де булан Тюркиядагъы Дагъыстанны вакиллиги не булан машгъул бола?
– Тюзюн айтмагъа герек, Тюркияда Дагъыстанны вакиллиги къурулгъаны ва иш гёрегени гьакъда кёплеге маълумат етишмей. Гьакъыкъатда буса о Тюркиядагъы Темиркъазыкъ Кавказдан къурулгъан биргине-бир вакилликдир. О саялы да Тюркиягъа ишчи сапар булан гелегенде, Темиркъазыкъ Кавказны бары да далапчыларына да увакъ ва орта бизнесде бирге иш гёрмек учун шо вакилликге къатнамакъ парздыр.
Истанбулда ва Магьачкъалада шо вакилликни хас офислери де ачылгъан.
– Далапчыланы форумунда Дагъыстаннны делегациясындан нече адам ортакъчылыкъ этди?
– 20 адам орткъчылыкъ этди. Журналистлер булангъы ёлугъувунда делегацияны ортакъчысы Бурлият Алибекова Тюркияда Дагъыстанны вакиллигини кёмеги булан Магьачкъалада ва Тюркияда увакъ ва орта бизнесни оьсдюрювню масъалалары булан машгъул болагъан къурумланы центрын ачма гёз алгъа тутулгъаны гьакъда баянлыкъ берди. Неге десегиз, дагъыстанлы далапчылагъа тыш базарлагъа чыкъмакъ учун толу маълумат етишмей. Центр да шону гьисапгъа алып иш гёрежек деп умут этиле.
– Ювукъ арада дагъы не йимик ишлер оьтгерилежек?
– Трабзонда 2014-нчю йылны октябр айында халкъара форуму оьтгерилежек. Шонда экономикасы къолай Иран, Азербайжан, Китай ва башгъа пачалыкълар ортакъчылыкъ этежек. Шогъар бизин де чакъыргъан.
– Анварбек Мансурович, Тюркияны ва Дагъыстанны арасындагъы сатыв-алыв ва экономика, маданият аралыкъланы оьсдюрювде сизге ва вакилликге гележекде уьстюнлюклер ёрайман. Лакъырлашыв саялы баракаллабызны билдирмеге сюебиз.
– Сизге де бизин муратларыбызны ва адилли ишлерибизни малим этегенигиз саялы савлукъ ва аманлыкъ ёрайман.
Къ. КЪАРАЕВ.
