– Не заман болгъунча шулай турмагъа сюесен, Солтанхан? – деп сорай Мадина.
– Сагъа не къыйынлыкъ бар? – деп акъыра Солтанхан. – Ашамагъа ёкъму, гиймеге ёкъму? – деди эри.
– Бу нечик жавапдыр? – деп сорай Мадина.
– Сюйсенг, гече экиде къайтасан, сюйсенг, гече гелмей къаласан. Машин гьайдайсан. Телевизордан гёрсетеген кюйде, авариялардан кёп зат ёкъ. Биз билеген кюйде, хатабалагьдан оьлгенлер де аз тюгюл. Шо баргъан ерингде гече юхлап, эртен сама гел дагъы яда гече турмагъа къоймаймы?
– Гече турма да къоя, барсам сени йимик де къаршыламай. Сююнюп оьле, – дей Солтанхан. Сонг, сёзден сёз чыгъа туруп, экиси де давлайлар.
Эгер сабанчы агьлюде тувгъан, оьсген биринчи класлы машин гьайдавчу Солтанхангъа «Къыркъ йыллыкъ чагъынгда сен мадарлы бизнесмен чи нечик де болажакъсан, къатынынгдан яшыртгъын бирдагъы къатын алажакъсан. Ички сени намусунгну ашажакъ», – деп бирев айтгъан буса, Солтанхан урма, ябушма чабажакъ эди. Уьстевюне, ичип гелген вакътилеринде Мадинаны тёбелеген гезиклери ону тезокъ туснакъгъа гийирер эди. Мадина буса чыдап тура. Шолай гезиклерде эки де яшы да булан биревю уьйге гирип ята.
Мадина институтну битдиргенде, Магьачкъала шагьарда да ишге тюшюп болажакъ эди. Балики, савлай шагьаргъа белгили юрист, профессор атасыны кёмеклиги булан яхшы гётерилмеге болар эди. Юртда яшайгъан атасыны къызардашы ва оьзю булан бирче охугъан къыз Разият ону юртгъа чакъырдылар. Буйнакск шагьарны ювугъундагъы консерва заводгъа ишге тюшген.
Юртгъа барагъанда, тез етишме алгъасап, ёлда бир машинге къол гётере. Шофёр шоссагьат токътатып, Мадинаны кабинкагъа миндире. Къыз машинге мингендокъ, улангъа тергев берген. Неге тюгюл, ол шолай къара гёзлени, къара мыйыкъланы бир де эслемеген.
Солтанхан да къызгъа багъып заманда бир бурула ва къайда барагъанын ахтара.
– Мен де юртгъа бараман, – дей Солтанхан. – Туражакъ еригиз къайда болажакъ?
– Юртда атамны уллу къызардашы яшай. Ишге тюшюп битсем, консерва заводгъа ювукъда квартир тутарман, – дей Мадина.
Къысгъартып айтгъанда, янгы ишге тюшген къыз сав айны узагъында этежек къуллукъланы Солтанхан къысгъа болжалны ичинде кютген. Ишге тюшгенде, Солтанхан Мадинаны бир таныш къатынны уьюнде ерлешдирген. Янгыз турагъан къатын да къызны оьзюню къызыдай къаршылагъан. Амма улан да Мадина ерлешген уьйге кёп къатнамагъа къарагъан. Мадина, чола тапгъандокъ, оьгей анасына кагъыз язгъан ва оьзю яхшы ерлешгенни атасына айтмакъны тилеген. Бара-бара танышлыкъ теренлешген. Солтанхан шагьаргъа бара буса, гьар гезик Мадинагъа ёлугъуп, ону шагьаргъа алып барып, сонгугюнлер уьюне етишдирип тургъан. Мадинаны атасы булан таныш болгъан. Арадан эки-уьч ай гетип, Солтанхан да, Мадина да къысматын байламагъа токъташгъанлар.
Мадинаны атасы, дос-къардашы къыз сайлагъан ёлну арив гёргенлер. Амма оьгей анасыны разилигине къулакъасмагъан. Шо саялы оьгей анасын тоюна да чакъырмагъан.
Мадинаны атасы да, институтдан берли къурдаш къыз Солтанум да жыйынны тийишли даражада оьтгермеге гьаракат этгенлер. Тюзю, Солтанхан да бир деген бир анасын тойгъа чакъырмагъан. Неге тюгюл, къарны-гёнгю булан динге берилген анасы Солтанхангъа мавлет этип къатын алмагъа сюе болгъан. Солтанхан буса тоюн банкет залда оьтгерген. Ачыкъ зат, ким нечик ойлашса да, яшав оьзюню тюрленивлерине адамны тарта.
Солтанханны хыйлы алда Буйнакск шагьарны ягъасында уьйлер этмек учун планы болгъан. Шо саялы, машини булан айлана туруп, уьйлер ишлейгенде тарыкъ болагъан къуралланы уьйге ташып тургъан. Тегин яда учуз багьасына тюшмеген къуралны Солтанхан урлап да алгъан. Солтанханны ва Мадинаны биринчи давлашгъаны да эрини урусу саялы болгъан. Дёрт йылны боюнда эр-къатын алапаларын къысып сакълап, Мадинагъа консерва заводну директору атасы саялы кёмек этип, уьйлерин тургъузгъанлар ва эки уьйню онгарып, ичинде ерлешгенлер.
Ахырда бир нече йыл гетгенде, Мадина тояр чакъы насиби ёкъну англагъан. Башлапгъы бир-биревге гёнгюл тартагъан гьасиретлик де бара-бара сувугъан. Консерва заводдагъы ишин де, эки де яшына гьар гюн эртен этеген къуллугъун да тайдырса, оьзюне жан азыкъгъа бир зат да къалмайгъанны билген. Солтанхан биринчилей эсирип, аягъын-башын танымайгъан кюйде гелгенде, Мадинаны гемиреген дертлер артгъан. Неге тюгюл, Солтанханны «аз-маз» ичкилерини арты теренлешген.
Мадина башлап къыз тапгъанда, Солтанхан бир жума ичген. Больницадан уьюне къайтгъанда, эрини оьсген сакъалына, ачыгъан бетине, саллангъан мыйыкъларына къарап, бир затлагъа шекленген. Буса да, гьалны гьакитмей, иннемей къойгъан. Эрини «байрамыны» арты узатылып тербейгенни гёргенде, Мадина, гертиден де, гьалекленмеге башлагъан.
Солтанхан, ишден де тайып, эртенги ашдан тюшдеги ашгъа, тюшдеги ашдан ахшамгъы ашгъа ичивюн узатгъан. Ожакъ бошагъан, гьал иттилешген.
– Солтанхан, сен къачан айыгъажакъсан? – деп сорагъан Мадина.
– Сен улан тапгъанда, – деген Солтанхан ва эшикден къыргъа чыкъгъан.
Арадан бир йыл гете. Солтанхан ишсиз, Мадина яш сакълап уьйде.
Мадина яшны къурдаш къызына бир нече сагьатгъа тапшуруп, Магьачкъалагъа барып, атасындан тилеп акъча алып къайта. Арадан бирдагъы бир йыл гетгенде, яшын сакъламагъа къатын табып, ишине бара. Шо заман иш ёлдашлары биригип, янгы акционер къурум къурмагъа айлана болгъан. Ингилис тилни яхшы билегени ва бухгалтер курсланы да битдиргени саялы, Мадинаны да къошалар.
Мадина янгы ишге гиришип турагъанда, эри Солтанхан хатабалагьгъа тюше. Оьзю ончакъы яраланмаса да, машин бек бузула. Солтанханны ишден тайдыра ва машинни оьзюнден харж булан ярашдырмагъа борчлу эте. Шо йылларда Мадина толу кюйде ишге берилсе тюгюл, дагъы затгъа тергев де бермеген. Неге тюгюл, ожакъда ишлейген гиши ёкъ. Иши ёкъ саялы, алапа да ёкъ.
Мадина оьзюню гьайын этмей, эрини гьайын эте. Эрин къолдан чыгъара турагъаны ону гьалеклендире. Кёп ойлашып, акционер къурумну ёлбашчысына тилеп, эрин ишге салдыра. Демек, эри оьзюню яннавурунда да болур деп. Арадан заман гетип, бирдагъы керен атасындан борчгъа акъча да алып, «Жигули» машин сатып алалар. Бирче машин булан ишге бармагъа ва эри гёз алдында болажагъын да ойлашып алгъанлар. Солтанхан машинге бензин тёкмеге гетип, уьч гече уьйге гелмей къала. Солтанхан къайда болгъаны сонг аян бола. Олар ишлейген фирмада баш бухгалтер болуп ишлейген Мая деген тиштайпа болгъан. Маяны юрюшлери гьакъда Солтанхангъа да етише. Машинге бензин тёгюп гелегенде, ёлда Солтанхангъа Мая къаршы бола. Ол Каспийск шагьаргъа бармагъа чыкъгъан болгъан. Солтанхан Маяны да миндирип Каспийск шагьаргъа гете ва уьч гече, уьч гюнден сонг къайтып геле.
Шо заман да Мадина, чыдамлыкъ этип, Солтанхангъа гьеч сёз айтмагъан. Солтанхан ишден къайтмагъа заман болгъанда, башлап Маяны уьюне етишдире, сонг буса: «Машин бузулуп къалгъан эди», – деп, Солтанхан гечени бир заманында уьйге къайта.
Солтанханны янгы сюювюн токътатмакъ учун Мадина бир зат да этмеген. «Ойлашар бугъай, эс табар бугъай», – деп тургъан. «Яшавда гьали эки къатыны барлар да аз тюгюл», – деп ойлашгъан Мадина. Амма гьал теренлешип барагъанда, Солтанхангъа:
– Сен эки къатын булан яшамагъа сюемисен? – деп сорагъан.
– Нете, Магьаммат Пайхаммарны да (алайгьиссалам) бир нече къатыны болгъан чы, – деп жавап берген Солтанхан. Мадина сёз булан эри Солтанхангъа кар этип болмайгъанны билген.
Заман гетип, Маяны тувгъан гюню ювукълашгъан. Солтанхан огъар акъ тюслю тон савгъат этежегин айтгъан.
– Шолай багьалы савгъат алмакъ учун сени харжынг бармы? – деп сорагъан Мадина.
– Багь, сен берерсен! – деген Солтанхан. Шо мюгьлетде Солтанханны бетине бир башгъа гьал гелген, гёзлерине от къуйгъандай, къоянны ютма сюеген йыландай болгъан, эринлери къартыллагъан. «Алдын йимик тёбелер, ерден сюйрер», – деп къоркъуп, Мадина атасындан борчгъа алгъан акъчасыны кёп пайын огъар берген.
Машинин сатгъанда тюшген акъчаны да, уьйге бир манат да бермей, ичкиге харжламагъа башлагъан.
Арадан бир нече гюн гетип, Мадина Солтанхандан айрылажагъын ва Маяны янына барып яшамагъа ихтияр берегенин айтгъан. Шо заман Солтанхан эретуруп, уьйден ари-бери айланып йиберген. Сонг буса токътап:
– Мен Маяны янына бармасман! Мая шу уьйде яшар! Сен, эки де яшынгны да алып, атангны уьюне барарсан, – деген. – Шу уьйлер ерлешген топуракъны мен сатып алгъанман. Уьйлер де мени атыма язылгъан. Англадынгмы?! – деп де акъыргъан.
– Бу уьйлени сен янгыз ишлегенмисен? – деп сорай Мадина.
– Уьйлер экиге бёлюнер. Тек уьйлер мени топурагъымда ишленген, англадынгмы? Яшамагъа сюемисен, магъа дагъы да бираз акъча бер, авзунгну сыр! – деген Солтанхан.
Кагъызларына жавапланмайгъан саялы, атасы Мадина яшайгъан ерге гелген. Ол гьалны англагъан сонг, бары да затны ташлап, эки де яшын да алып, Магьачкъалагъа оьзюню янына гелме тюшежекни айтгъан.
– Сени эринг адамлыкъ, татывлукъ, адиллик не зат экенни билмей. Мени савумда мен сени де, яшларынгны да алып гетемен. Гийинигиз! – деп буюргъан.
– Сагъа не къыйынлыкъ бар? – деп акъыра Солтанхан. – Ашамагъа ёкъму, гиймеге ёкъму? – деди эри.
– Бу нечик жавапдыр? – деп сорай Мадина.
– Сюйсенг, гече экиде къайтасан, сюйсенг, гече гелмей къаласан. Машин гьайдайсан. Телевизордан гёрсетеген кюйде, авариялардан кёп зат ёкъ. Биз билеген кюйде, хатабалагьдан оьлгенлер де аз тюгюл. Шо баргъан ерингде гече юхлап, эртен сама гел дагъы яда гече турмагъа къоймаймы?
– Гече турма да къоя, барсам сени йимик де къаршыламай. Сююнюп оьле, – дей Солтанхан. Сонг, сёзден сёз чыгъа туруп, экиси де давлайлар.
Эгер сабанчы агьлюде тувгъан, оьсген биринчи класлы машин гьайдавчу Солтанхангъа «Къыркъ йыллыкъ чагъынгда сен мадарлы бизнесмен чи нечик де болажакъсан, къатынынгдан яшыртгъын бирдагъы къатын алажакъсан. Ички сени намусунгну ашажакъ», – деп бирев айтгъан буса, Солтанхан урма, ябушма чабажакъ эди. Уьстевюне, ичип гелген вакътилеринде Мадинаны тёбелеген гезиклери ону тезокъ туснакъгъа гийирер эди. Мадина буса чыдап тура. Шолай гезиклерде эки де яшы да булан биревю уьйге гирип ята.
Мадина институтну битдиргенде, Магьачкъала шагьарда да ишге тюшюп болажакъ эди. Балики, савлай шагьаргъа белгили юрист, профессор атасыны кёмеклиги булан яхшы гётерилмеге болар эди. Юртда яшайгъан атасыны къызардашы ва оьзю булан бирче охугъан къыз Разият ону юртгъа чакъырдылар. Буйнакск шагьарны ювугъундагъы консерва заводгъа ишге тюшген.
Юртгъа барагъанда, тез етишме алгъасап, ёлда бир машинге къол гётере. Шофёр шоссагьат токътатып, Мадинаны кабинкагъа миндире. Къыз машинге мингендокъ, улангъа тергев берген. Неге тюгюл, ол шолай къара гёзлени, къара мыйыкъланы бир де эслемеген.
Солтанхан да къызгъа багъып заманда бир бурула ва къайда барагъанын ахтара.
– Мен де юртгъа бараман, – дей Солтанхан. – Туражакъ еригиз къайда болажакъ?
– Юртда атамны уллу къызардашы яшай. Ишге тюшюп битсем, консерва заводгъа ювукъда квартир тутарман, – дей Мадина.
Къысгъартып айтгъанда, янгы ишге тюшген къыз сав айны узагъында этежек къуллукъланы Солтанхан къысгъа болжалны ичинде кютген. Ишге тюшгенде, Солтанхан Мадинаны бир таныш къатынны уьюнде ерлешдирген. Янгыз турагъан къатын да къызны оьзюню къызыдай къаршылагъан. Амма улан да Мадина ерлешген уьйге кёп къатнамагъа къарагъан. Мадина, чола тапгъандокъ, оьгей анасына кагъыз язгъан ва оьзю яхшы ерлешгенни атасына айтмакъны тилеген. Бара-бара танышлыкъ теренлешген. Солтанхан шагьаргъа бара буса, гьар гезик Мадинагъа ёлугъуп, ону шагьаргъа алып барып, сонгугюнлер уьюне етишдирип тургъан. Мадинаны атасы булан таныш болгъан. Арадан эки-уьч ай гетип, Солтанхан да, Мадина да къысматын байламагъа токъташгъанлар.
Мадинаны атасы, дос-къардашы къыз сайлагъан ёлну арив гёргенлер. Амма оьгей анасыны разилигине къулакъасмагъан. Шо саялы оьгей анасын тоюна да чакъырмагъан.
Мадинаны атасы да, институтдан берли къурдаш къыз Солтанум да жыйынны тийишли даражада оьтгермеге гьаракат этгенлер. Тюзю, Солтанхан да бир деген бир анасын тойгъа чакъырмагъан. Неге тюгюл, къарны-гёнгю булан динге берилген анасы Солтанхангъа мавлет этип къатын алмагъа сюе болгъан. Солтанхан буса тоюн банкет залда оьтгерген. Ачыкъ зат, ким нечик ойлашса да, яшав оьзюню тюрленивлерине адамны тарта.
Солтанханны хыйлы алда Буйнакск шагьарны ягъасында уьйлер этмек учун планы болгъан. Шо саялы, машини булан айлана туруп, уьйлер ишлейгенде тарыкъ болагъан къуралланы уьйге ташып тургъан. Тегин яда учуз багьасына тюшмеген къуралны Солтанхан урлап да алгъан. Солтанханны ва Мадинаны биринчи давлашгъаны да эрини урусу саялы болгъан. Дёрт йылны боюнда эр-къатын алапаларын къысып сакълап, Мадинагъа консерва заводну директору атасы саялы кёмек этип, уьйлерин тургъузгъанлар ва эки уьйню онгарып, ичинде ерлешгенлер.
Ахырда бир нече йыл гетгенде, Мадина тояр чакъы насиби ёкъну англагъан. Башлапгъы бир-биревге гёнгюл тартагъан гьасиретлик де бара-бара сувугъан. Консерва заводдагъы ишин де, эки де яшына гьар гюн эртен этеген къуллугъун да тайдырса, оьзюне жан азыкъгъа бир зат да къалмайгъанны билген. Солтанхан биринчилей эсирип, аягъын-башын танымайгъан кюйде гелгенде, Мадинаны гемиреген дертлер артгъан. Неге тюгюл, Солтанханны «аз-маз» ичкилерини арты теренлешген.
Мадина башлап къыз тапгъанда, Солтанхан бир жума ичген. Больницадан уьюне къайтгъанда, эрини оьсген сакъалына, ачыгъан бетине, саллангъан мыйыкъларына къарап, бир затлагъа шекленген. Буса да, гьалны гьакитмей, иннемей къойгъан. Эрини «байрамыны» арты узатылып тербейгенни гёргенде, Мадина, гертиден де, гьалекленмеге башлагъан.
Солтанхан, ишден де тайып, эртенги ашдан тюшдеги ашгъа, тюшдеги ашдан ахшамгъы ашгъа ичивюн узатгъан. Ожакъ бошагъан, гьал иттилешген.
– Солтанхан, сен къачан айыгъажакъсан? – деп сорагъан Мадина.
– Сен улан тапгъанда, – деген Солтанхан ва эшикден къыргъа чыкъгъан.
Арадан бир йыл гете. Солтанхан ишсиз, Мадина яш сакълап уьйде.
Мадина яшны къурдаш къызына бир нече сагьатгъа тапшуруп, Магьачкъалагъа барып, атасындан тилеп акъча алып къайта. Арадан бирдагъы бир йыл гетгенде, яшын сакъламагъа къатын табып, ишине бара. Шо заман иш ёлдашлары биригип, янгы акционер къурум къурмагъа айлана болгъан. Ингилис тилни яхшы билегени ва бухгалтер курсланы да битдиргени саялы, Мадинаны да къошалар.
Мадина янгы ишге гиришип турагъанда, эри Солтанхан хатабалагьгъа тюше. Оьзю ончакъы яраланмаса да, машин бек бузула. Солтанханны ишден тайдыра ва машинни оьзюнден харж булан ярашдырмагъа борчлу эте. Шо йылларда Мадина толу кюйде ишге берилсе тюгюл, дагъы затгъа тергев де бермеген. Неге тюгюл, ожакъда ишлейген гиши ёкъ. Иши ёкъ саялы, алапа да ёкъ.
Мадина оьзюню гьайын этмей, эрини гьайын эте. Эрин къолдан чыгъара турагъаны ону гьалеклендире. Кёп ойлашып, акционер къурумну ёлбашчысына тилеп, эрин ишге салдыра. Демек, эри оьзюню яннавурунда да болур деп. Арадан заман гетип, бирдагъы керен атасындан борчгъа акъча да алып, «Жигули» машин сатып алалар. Бирче машин булан ишге бармагъа ва эри гёз алдында болажагъын да ойлашып алгъанлар. Солтанхан машинге бензин тёкмеге гетип, уьч гече уьйге гелмей къала. Солтанхан къайда болгъаны сонг аян бола. Олар ишлейген фирмада баш бухгалтер болуп ишлейген Мая деген тиштайпа болгъан. Маяны юрюшлери гьакъда Солтанхангъа да етише. Машинге бензин тёгюп гелегенде, ёлда Солтанхангъа Мая къаршы бола. Ол Каспийск шагьаргъа бармагъа чыкъгъан болгъан. Солтанхан Маяны да миндирип Каспийск шагьаргъа гете ва уьч гече, уьч гюнден сонг къайтып геле.
Шо заман да Мадина, чыдамлыкъ этип, Солтанхангъа гьеч сёз айтмагъан. Солтанхан ишден къайтмагъа заман болгъанда, башлап Маяны уьюне етишдире, сонг буса: «Машин бузулуп къалгъан эди», – деп, Солтанхан гечени бир заманында уьйге къайта.
Солтанханны янгы сюювюн токътатмакъ учун Мадина бир зат да этмеген. «Ойлашар бугъай, эс табар бугъай», – деп тургъан. «Яшавда гьали эки къатыны барлар да аз тюгюл», – деп ойлашгъан Мадина. Амма гьал теренлешип барагъанда, Солтанхангъа:
– Сен эки къатын булан яшамагъа сюемисен? – деп сорагъан.
– Нете, Магьаммат Пайхаммарны да (алайгьиссалам) бир нече къатыны болгъан чы, – деп жавап берген Солтанхан. Мадина сёз булан эри Солтанхангъа кар этип болмайгъанны билген.
Заман гетип, Маяны тувгъан гюню ювукълашгъан. Солтанхан огъар акъ тюслю тон савгъат этежегин айтгъан.
– Шолай багьалы савгъат алмакъ учун сени харжынг бармы? – деп сорагъан Мадина.
– Багь, сен берерсен! – деген Солтанхан. Шо мюгьлетде Солтанханны бетине бир башгъа гьал гелген, гёзлерине от къуйгъандай, къоянны ютма сюеген йыландай болгъан, эринлери къартыллагъан. «Алдын йимик тёбелер, ерден сюйрер», – деп къоркъуп, Мадина атасындан борчгъа алгъан акъчасыны кёп пайын огъар берген.
Машинин сатгъанда тюшген акъчаны да, уьйге бир манат да бермей, ичкиге харжламагъа башлагъан.
Арадан бир нече гюн гетип, Мадина Солтанхандан айрылажагъын ва Маяны янына барып яшамагъа ихтияр берегенин айтгъан. Шо заман Солтанхан эретуруп, уьйден ари-бери айланып йиберген. Сонг буса токътап:
– Мен Маяны янына бармасман! Мая шу уьйде яшар! Сен, эки де яшынгны да алып, атангны уьюне барарсан, – деген. – Шу уьйлер ерлешген топуракъны мен сатып алгъанман. Уьйлер де мени атыма язылгъан. Англадынгмы?! – деп де акъыргъан.
– Бу уьйлени сен янгыз ишлегенмисен? – деп сорай Мадина.
– Уьйлер экиге бёлюнер. Тек уьйлер мени топурагъымда ишленген, англадынгмы? Яшамагъа сюемисен, магъа дагъы да бираз акъча бер, авзунгну сыр! – деген Солтанхан.
Кагъызларына жавапланмайгъан саялы, атасы Мадина яшайгъан ерге гелген. Ол гьалны англагъан сонг, бары да затны ташлап, эки де яшын да алып, Магьачкъалагъа оьзюню янына гелме тюшежекни айтгъан.
– Сени эринг адамлыкъ, татывлукъ, адиллик не зат экенни билмей. Мени савумда мен сени де, яшларынгны да алып гетемен. Гийинигиз! – деп буюргъан.
М.Османов.
