Уллу алим, бугюн сенден айрылдыкъ
Абдулгьаким Магьамматович Гьажиев
А. Гьажиев Хасавюрт районну Ботаюртунда 1940-нчы йыл 8-нчи декабрде тувгъан. 1966-нчы йыл ДГУ-ну филология факультетин охуп битдирген. 1968-нчи йылдан берли ону сав яшаву илму булан байлавлу. Г.Цадасаны атындагъы тил, адабият ва инчесаният институтунда ишлей туруп ол илму къуллукъчудан башлап, бёлюкню заведующийи ва баш илму къуллукъчугъа ерли етишген.
1972-нчи йыл ол къумукъланы халкъ авуз яратывчулугъуна багъышлангъан темагъа кандидатлыкъ ишин якълагъан. 1989-нчу йыл Ташгент шагьарда докторлукъ диссертациясын якълагъан ва 1990-нчы йыл профессор атны алгъан. Ону аслу илму ишлери – къумукъ фольклор, дагъыстан фольклор, умуми кавказ ва умуми тюрк авуз поэтика яратывчулугъу. Ол 250-ден де кёп илму ишлени автору ва 50-ден де кёп китапланы жаваплы редактору болгъан.
Абдулгьаким Магьамматович Дагъыстан фольклористиканы баш касбучусу гьисапда кёплеге белгили. Ол Дагъыстанны ва Россияны илмусуну ат къазангъан къуллукъчусу, илму тармакъда ДР-ни Пачалыкъ савгъатыны лауреаты. Оьзю ишлеген заманны ичинде (50 йылны узагъында) ол гьар тюрлю экспедицияларда болуп, къумукъланы халкъ авуз яратывчулугъун, фольклорун жыйгъан ва печатгъа гьазирлеген. Ол «Къумукъ халкъны айтывлары ва аталар сёзлери» деген китапны чыгъарды. «Халкъ авуз яратывчулугъу» деген уьч томлукъ китапны печатгъа гьазирлеген. Оьзюню халкъыны герти патриоту да дюр эди. Ону гечинмеклиги Дагъыстан фольклоргъа ва илмугъа уллу тас этив болду. Бизин илмуну байындыргъан ол къоюп гетген илму ишлер энниден сонг да халкъгъа къуллукъ этежек.
Институтну коллективи Абдулгьаким Магьамматовични агьлюсюне, дос-къардашына теренден къайгъырышагъанын билдире. Ону ярыкъ келпети бизин эсибизде даимге къалажакъ.
* * *
Адам гетмек–бир къайгъы, алим гетмек–минг къайгъы дегенлей, арбагюн, февральны 12-синде, арабыздан уллу алим, профессор Абдулгьаким Гьажиев гетди. Оьзюню сав яшавун, гьаракатын ол илмугъа багъышлагъан эди. Шону булан бирче анадаш къумукъ газети «Ёлдаш» булан ахырынчы гюнлерине ерли уьзмей байлавлукъ да юрютюп турду.
Январны 15-нде огъар зенг урдукъ. «Халкъ шаирибиз Анвар тувгъанлы 105 йыл бите. Анварны яхшы таныгъансан, ону яратывчулугъун мекенли билесен. Шо гьакъда бизге язсанг арив болур эди», – деген тилевлю таклиф айтылды. «Иссилигим инжитип чи тура. Бек язарман», –деди ол. Язма да язды. Газетибиз булангъы Абдулгьакимни шу байлавлугъу ахырынчылай болгъан экен. Айтагъаныкъ, не тилевюбюз, не тапшурувубуз болса да, Абдулгьаким артгъа салмай гьазиринде, оьзю айтгъан замангъа бирев сёз тапмасдай кютюп йибере эди. Газетибизде не масъалагъа байлавлу да жыйынлар, «дёгерек столлар» болса, ол актив кюйде ортакъчылыкъ эте эди, оьзюню пикрусун тартынмай айта эди.
«Халкъ авуз яратывчулугъу» деген баш булан ону бек къужурлу материаллары газетибизде йыл ярымны узагъында чыгъып турду. Охувчуларыбыз телефон сёйлеп де, кагъыз язып да огъар баракалла билдире эди. Гезикли номерде ону материалы бир тюрлю себеплеге гёре чыкъмай къалса, ахыры ёкъму деп сёйлей эдилер. Ол янгыз къумукъ халкъ авуз яратывчулугъун ахтарып къоймай, савлай Темиркъазыкъ Кавказны халкъларыны авуз яратывчулугъун да ахтарып, китаплар этип чыгъарма онгаргъан.
Алим гьисапда, фольклорист гьисапда ону савлай уьлкебизде ва тыш пачалыкъларда да таный эди, огъар абур-сый эте эди, ону пикрусуна, оюна тынглай эди. Кёп-кёп яш алимлени де насигьатчысы, ёл гёрсетивчюсю болду. Ол илмуну шагьра ёлуна салгъан яш алимлер ва муаллимлер бугюн Интернетден таба теренден къайгъырышагъанын билдире.
Илму гьаракаты учун огъар Къумукъ илму маданият жамияты белгилеген Йырчы Къазакъны медалы да тапшурулду. Герти ва уллу даражадагъы алимибиз арабыздан гетди. Тек ол къоюп гетген илму байлыкъ халкъыбызгъа даим де къуллукъ этип туражакъ. Жаны женнетде болсун.
Аллагь рагьмат этсин!
«Ёлдаш» газетни коллективи.
Ахыратны азабын дюньянгда чекдинг, къабурунга нюр явгъур, Абдулгьаким ювугъум…
Абдулгьакимни де, мени де арабыздагъы къурдашлыкъ бавур этдей биригип дегенлей байлангъанлы, 58 йылгъа тамамланып тура эди. Озокъда, кёп сувлар тёбен акъгъан буса да, иш янгыз йылланы санавунда тюгюл – сан янында: Абдулгьаким булан бирче биз гечген гечивлени яшав мезгил деген англавну генг оьлчевлеринде алсакъ, гьисабын этмеге де, суратлап сёйлемеге де тилимни гючю чатмай.
Охувубуз да, студент яшавубуз да, ондан сонггъу аслу гьалда касбубуз да, агьлюлерибиз булан барыш-гелиш аралыкъларыбыз да – барысы да бир-бири булан ийленип-къатналып, энни Аллагьдан къайры, бир зат да айырмагъа болмайгъан жан къурдашлыкъ ювугъум Абдулгьакимни алимлигини де, адамлыгъыны да даражаларыны гьакъында кимден де яхшы да билемен, кимден де кем болмайгъан кюйде айтмагъа да ёлум бар деп гьисап этемен. Абдулгьаким анадаш къумукъ халкъыны авуз яратывчулукъ ва адабият мердешлерин уьйренип, ахтарып ва билгенин оьзге миллетлени чеберлик варисликлери булан тенглешдирип къарамакъны оьзюне илму-ахтарыв маякъ этип сайлады. Шо ёлунда ювугъум Абдулгьаким етишген инг де оьр ва инг де гьюрметли даражаланы билмейген бир къумукъ да ёкъдур деп эсиме геле.
О чу недир – Абдулгьаким Гьажиев бугюн савлай Темиркъазыкъ Кавказда халкъ авуз яратывчулукъну тарихин ва бугюнгю гьалын ахтарагъан фольклористика илмуну Тамазасы демеге ярай!
Тек бу гезик узун сёзню ери тюгюл. Неге десегиз, Аллагьны къадары булан сен биревю дюньягъа гёчдюнг, бугюн биз айырылдыкъ. Абдулгьаким ювугъум, сени илиякълы сёзюнг де, батыр-эркек хасиятынг да, асил нюрлю келпетинг де эсимден де, гёз алдымдан да таймажакъ. Магъа савгъат этип берген «Къумукъ халкъ авуз яратывчулугъу» деген китабынгда сен оьзюнг язгъан сёзюнг булан савболлашыв сёзюмню битдиремен:
«Аявлу Забит!
Эки ювукъ болдукъ агъа-инидей,
Илму болду ювукъланы экинчи зор динидей!
Абдулгьаким. 14. 10. 2018 й.»
Забит Акавов.
Сёзню сазны авазына тенг этип яшады
Яшгъа ат къоягъанда: «Атынг булан сыйлы бол», – дейген сёзлени терен маънасы бугюнлерде магъа айрыча таъсир этди буса ярай. Айтагъаным, «Абдулгьаким» деген аты булангъы Къумукъда айрыча эревюллю экев болгъан буса ярай деген ой бирден оьрчюп гетди (оьзге Абдулгьакимлени де атларын Аллагь сыйласын). Оьмюрге де уллу, Берлинде Рейхстаггъа байракъ къакъгъан Игитибиз Абдулгьаким Исмайылов, озокъда, эсде даим яшажакъ. Артдагъы гюнлерде буса миллетибизни гёрмекли алими Абдулгьаким Гьажиевни парахат этип, санав якъдан да ярлы, илму якъдан да харлы болдукъ.
«Воллагь, Абдулгьаким де парахат болду», – деген сёзлени эшитген-эшитген, ким Абдулгьаким деп гьеч къайтарып сорап турмай, арабызда биргине-бир Абдулгьаким болгъандай, талчыгъып, къайгъырышып, тазиятгъа алгъасай. Неге тюгюл, Абдулгьаким Гьажиев эревюллю адамыбыз да, илму якъдан гьакъылтёбе де дюр эди.
Биз биринчилей мен 10-нчу класда охуйгъанда ол школаны китапханасында иш башлап таныш болгъанбыз. Бу да яшавунда бир сигьрулу аламат – иш башлай туруп алгъан биринчи абаты да китап байлыкъ, билим хазна булан байлавлу болду. Муна шо китап байлыкъдан, билим хазнадан айырылмагъан кюйде яшама да яшады.
Эсде къалагъан экинчи къатнавубуз ол Дагъыстан пачалыкъ университетни ахырынчы курсунда, мен бусам биринчи курсунда болду. Экзаменлерин туташ «бешлеге» берип охуйгъан Абдулгьаким университетни комсомол комитетини члени гьисапда оьзюню ерине мени таклиф этди. Мен де олай адамны инамлыгъына амин болайым деп, яхшы охума да, жамият тапшурувну намуслу кютме де къаст этдим.
Муна шо гюн-бугюн бир-биревге табылып ва гьалаллыкъда яшап, ахырында къысмат буюруп, бугюнлерде Абдулгьакимден даимликге айырылма тюшдю. Тек ону адамлыгъы да, ону оьзю йимик пагьмулу болмаса, бир адам кютюп болмасдай аслам илму ишлери бизге де, гележек наслулагъа да къуллукъ этежек. Сёзню сазны авазына тенг этип, хадирин билеген терен адам эди. Аллагь рагьмат этсин.
Къапур.
Арт мюгьлетге ерли ишлейген профессор эди
Абдулгьаким Гьажиевни мен 1961-нчи йылда Дагъыстан пачалыкъ университетге тюшегенде таныгъанман. О йыл ахырынчы экзаменден оьтмей, мен де, мени ювугъум да асгер къуллукъгъа гетдик. Къайтгъанда, шо филология факультетни орус-дагъыстан бёлюгюне тюшдюм. Онда о заман Абдулгьаким Гьажиев университетни комсомол къурумуну комитетини члени, оьр стипендия алып охуйгъан улан эди. Шо йылларда бир тойда ол: «Мен профессор болажакъман», – дегенде, биз тамаша бола эдик. Сонг-сонг ол профессор болгъанда, ону оьзюню сёзлерин эсине салгъанда: «Айтмагъанмандыр, кепликде чыкъгъан сёзлердир», – деди. Шолай саламат адам эди бизин ювугъубуз.
Бир керен гетген асруну 90-нчы йылларында къайгъырышывдан гелеген кюйде Камал Абуков, Абдулгьаким Гьажиев, Забит Акавов, Багьавутдин Гьюсейнов бизге гелдилер. Ахшам сагьат 6-дан гече 11 сагьат нечик болгъанны билме де билмей къалдыкъ. Ахырынчы аякъны айтагъан Камал Абуков агьлюм Патиматгъа орусча сёйлей. Абдулгьаким огъар: «Камал, къумукъча сёйле», – деди. Дагъы да ол орусча сёйлей. Бир айтды, эки айтды, уьч айтды. Артда да Камал чыгъынланып йиберди. Муна шолай халкъын, тилин сюеген адам эди ювугъубуз.
Бирдагъы керен Салав Алиевни 80 йыллыгъына материал этме Абдулгьаким Гьажиевге тапшурулду. Йырчы Къазакъны юбилейине гелгенде, мен тапшурувну ону эсине салдым. Къолтукъ кисесинден чыгъарып, гьап-гьазир материалны къолума тутдуруп къойду.
Ону гьакъында айтгъанда, профессор Алибек Гьажиев: «Биргине-бир ишлейген профессорубуз», – деди. Айтмаймы, арт мюгьлетге ерли «Ёлдаш» газетде рубрика юрютген буса, къумукъланы йырларын китап этип чыгъаргъан буса, къумукъ халкъны айтывларын, аталар сёзлерин чыгъаргъан буса, Темиркъазыкъ Кавказда халкъ авуз яратывчулукъну инг де гёрмекли вакили буса?.. Озокъда, не даражадагъы адам болса да, бу дюньяда даимге къалма кюй ёкъ...