Ставропол крайда дагъыстанлыланы ерли халкъ булангъы разисизлик, бирев-биревню англамайгъан тюрлю-тюрлю тармакъ аралыкъларындагъы къаршылыкъларыны гьакъында айтылагъаны биринчи керен тюгюл. «Толеранс» деген жамият къурум ДР-ни милли политикагъа къарайгъан министер­лиги булан бирликде Ставропол крайда охуйгъан бизин яшланы ерли студентлер булангъы аралыгъындагъы къаршылыкъ масъалаланы ёрукълашдырмакъ деген проектни яшавгъа чыгъармакъ учун чалыша.

«Толеранс» къурумну ёлбашчысы Абсалютдин Мурзаев бизге берген маълуматгъа гёре, Дагъыстанда яшайгъан яшёрюмлени санаву, Ставропол крайны яшёрюмлери булан тенглешдиргенде, эки керенден де артыкъ. Шо саялы болма ярай,  Ставропол крайны оьр охув ожакъларына бизин яшлар кёп охума баралар. Буссагьатгъы вакътиде Ставропол карйда 1500-ден де къолай бизин студент охуй, Дагъыстандан барып онда яшайгъанланы санаву чу 120 мингге чыгъып бара.

Дагъыстандан онда баргъан яшёрюмлени мундагъы мердешли культурасы Ставропол крайда яшайгъан орусланы культурасы булан аслу гьалда къыйышмай. Шогъар гёре де, Дагъыс­тандан баргъан студентлер онда болагъан тюрлю-тюрлю эришивлю агьвалатларда ортакъчылыкъ эте. Дагъыстанлыланы бирлери оьзлени тутагъан кюйню, гечелер орамларда къычыртып музыка да согъуп, бийийгенликни ерли халкъ ушатмай. Шолай гезиклерде эки де якъдан къуршалагъан ябушувлар бола. Натижада, Дагъыстанны ва ерли халкъны арасында гюч этив масъалалар арта, милли аралыкълардагъы дослукъгъа зиян бола.

Шо масъала Дагъыстандан баргъан яш адамлар оьзлени Дагъыстанда мердешленген адатланы, халкъны абурлу вакиллерини, уллу чагъындагъы къардашларыны таъсиринден азат болгъанбыз деп гьисап этегенликден бола. Дагъыстанда болагъан тергев онда ёкъ экенге олар не этме де рази­лер. Ерли яшав гьалны, адатланы олар къабул этмейлер. Ондан сонг да, къаршылыкълар тувулунагъанны бирдагъы себеби – яшёрюмлени, айрокъда юрт ерден чыкъгъанларыны, башгъа ердеги халкъны адатларын, оьзлени тутагъан низам нормасын билмейгенликде.

Эсгерилген масъала янгыз Темиркъазыкъ Кавказгъа тюгюл, Россияны башгъа шагьарларына да хас. Шогъар да къарамайлы, Темиркъазыкъ Кавказны респуб­ликаларындан чыкъгъан яш адамлагъа шо эришивлю масъалаланы алдын алма тийиш­ли методика чаралар къолланмай, олар чыгъарылма да чыгъарылмагъан.

Оьрде эсгерилген  проектни авторларыны пикрусуна гёре Ставропольеде студентлени арасында болагъан эришивлю масъалаланы чечмек учун булай чаралар гьали болгъунча къолланмагъан, Дагъыс­танны ва Ставропол крайны студентлерини арасында ярыкъландырывну гючлендирив гьаракат булан бирче, жамият тергевлер барны гёрсетме герек. Проектни яшавгъа чыгъарыв да Дагъыстанны ва Ставропол крайны журналистлерини ортакъчылыгъы булан юрюлме тарыкъ.

Дагъыстан Республиканы Ставропол крайдагъы вакиллиги, Дагъыстан халкъланы яшёрюмлерини къуруму булан бирликде милли разилешивню беклешдиривге бакъдырылгъан, айрокъда студент аралыкъларда, токътавсуз иш юрюте. Проект­ни оьлчевюнде топлангъан сынавну жамын чыгъармакъ ва шону кюрчюсюнде студентлени арасында болагъан эришивлю милли масъалаланы чечеген янгы къайданы къолламакъ гёз алгъа тутулгъан. Шогъа­р байлавлу «Гиччи ватанындан тышда яшав» деген китапча чыгъажакъ ва дагъыстанлы студентлени арасында яйылажакъ.

Гёз алгъа тутулгъан проектни яшавгъа чыгъарыв Дагъыстан Республиканы ва Ставропол крайны аралыкъларын беклешдирив масъала эки де регионну  гьакимлик ва жамият къурумларыны вакиллерини ортакъчылыгъы булан, олай да проектни натижаларын артдырыв ва яйыв булан давам этилежек.

 

Аралыкъланы сыкълашдырмакъ учун гёрюлеген чаралар

 

Пятигорск шагьарда 16-нчы апрелде «Дагъыстан Республиканы ва Ставропол крайны студентлерини арасында болагъан къаршылыкъланы алдын алмакъ: янгы янашывлар» деген темагъа гёре «дёгерек стол» оьтгерилген. Агьвалатгъа тюз къыймат берилсин учун, жамият вакиллени ва журналистлени де жыймакъ арив гёрюлген. Демек, эришивлюклени алдын алмакъ, ярыкъландырылагъан масъалагъа тюз къыймат бермек учун жамият вакиллени ва журналистлени гёз къуршамакъ алгъа тутулгъан.

Ставропол крайны журналисти Антон Чаблин «Братья навек» деген макъаласында «дёгерек столда» болгъан пикру алышдырывдан булай натижа чыгъаргъан: «Темиркъазыкъ Кавказны пачалыкъ къуллукъчуларыны академиясыны институтуну студентлерини форумуна тюрлю-тюрлю миллетлени вакиллери жыйылды. Шонда дагъыстанлылар да бар эди. Олар оьзлени эксперт докладанда чапгъынчылар йимик гёрсетмей эдилер.

Форумну онгаргъанланы бириси, Къумукъ халкъны тамазалар советини председатели Абсалютдин Мурзаев гьисап этеген кюйде, Дагъыстанны ва Ставропольени яшёрюмлери бир аслу масъалагъа гелип уруналар – орус культураны бузагъанлыкъгъа.

Башгъа республикалардан бизин крайгъа гелеген яшлар  орус культураны ёлларына кюрчюленме герек деп гьисап этебиз. Тек бугюн байрамлар унутула, халкъ яратывчулукъгъа тергев осал болгъан, фольклор ансамбллени излеп де тапмассан. Амма Кавказ республикаларда адатланы ва мердешлени абурлайлар, олагъа сый этелер. Орус миллет кёп яшайгъан регионларда буса гелгенлер оьзлени адатларын къоллайгъан янашывну оьзлеге бакъдырылгъан культура чапгъын йимик гьисаплайлар. Шогъар гёре де эсгерилген регионларда гьижапны ва песни, «лезгинканы» ва исламейни халкъ аралыкъны душман белгиси гёрелер.

А.Мурзаев айтагъан кюйде, Дагъыс­танны ичиндеги гьал да айтардай яхшы тюгюл. Мердешлери гючлю тав бойдан тюзлюкге гелген яшёрюмлени арасында да Дагъыстанны ва Ставропольени яшёрюмлерини арасында йимик, милли къаршылыкълар тувулуна. О гьакъда политиклер ва журналистлер айтма сюймейлер. Амма Ставрополгъа охума гелген эдепсиз кюйде юрюйген кавказлы бай адамланы  яшларыны келпети генг кюйде яйыла. Яман юрюшлерде ортакъчылыкъ этегенлер тав яшёрюмлени аз яны. Илму, спорт, яратывчулукъ, волонтёрчулукъ иш булан машгъул яшёрюмлени Ставропольеде яда Ростовда яшайгъанлардан къалышмай­гъан башгъа кёп пайы да бар чы.

Пачалыкъ къуллукъну институтуну академиясыны форумуна муна шолай яшлар жыйылгъан эди. Мисал учун, яшёрюмлени дагъыстан къурумуну башчысы Руслан Нукеров форумлар, ёлугъувлар, концертлер, «дёгерек столлар» оьтгерегенни, ёлдашлары булан уллу ишлер этегенни гьакъында айтды. Неге буса да,   олай ишлер телевидениеден гёрсетилмей. Телевидениеден тойларда тапанча атышыв кёп гёрсетиле.

Москвадагъы экономика-политика институтда Кавказны ахтарывчу Ирина Стародубцева айтагъан кюйде, алимлени аслу масъаласы – маълумат къуралланы арты булан юрюп, миллетлени арасына от салма тарыкъ тюгюл, къайта, журналистлер яягъан душманлыкъ ёммакъланы чечип гёрсетме герек. Мисал учун, «лезгинканы» миллетлени арасында душманлыкъ тувдурагъан кюйде тюгюл, маданиятны бир тамаша аламаты йимик гёрсетме тарыкъ. Шо саялы англамай­гъан адамланы башында межитлер урушбатчылыкъдан да къоркъунчлу деген ой тувулауна.

Бу йыл май айда Дагъыстанны делегациясы, Ставропол шагьаргъа барып, онда Ставропол крайны гюнюнде ортакъчылыкъ этген. Байрам чараны оьлчевюнде Дагъыс­танны Ставропол крайдагъы вакиллигинде «Умуми Россия ватандаш къурулувну студентлерини бирлиги» деген чара, «Дагъыс­танны ва Ставропол крайны милли маданият сынаву» деген «дёгерек стол»  оьтгерилген. Онда Дагъыстанны вакиллеринден къайры, Ставропол крайдагъы башгъа миллетлени вакиллери де ортакъчылыкъ этген. «Дёгерек столда» ДР-ни милли политикагъа къарай­гъан министри­ни биринчи заместители З.Ильясов, «Толеранс» деген жамият къурумну башчысы А.Мурзаев, Дагъыстанны Ставропол крайдагъы вакили М.Рашитов ва башгъалар ортакъчылыкъ этген.

Дагъыстанны ва Ставрополь крайны яшёрюмлерини арасында тувулунгъан гьалгъа байлавлу Россияны умуми Халкъ фронтуну ортакъчылыгъы булангъы бары да ёлугъувланы жамын чыгъарагъан конференция 30-нчу июнда Магьачкъалада, «Дослукъну уьюнде» оьтгерилди. Ону ишинде  бу агьвалатны онгаргъан ва юрютген экономика илмуланы кандидаты А.Мурзаев, Россияны илмулар академиясыны Дагъыстан илму центрыны социология бёлюгюню ёлбашчысы, философия илмуланы кандидаты З.Абдулагьатов, Дагъыстан илму центрыны этно-политика ахтарыв иш юрютеген регион центрыны илму-секретары А.Адиев, Дагъыстан халкъ хозяйст­во институтуну тарбия ишлеге къарайгъан проректору, техника илмуланы кандидаты М.Магьамматов, жамият къурумланы вакиллери, журналистлер ортакъчылыкъ этдилер. 

Конференциягъа жыйылгъан алимлеге россиялыланы ва  темиркъазыкъ кавказлыланы культура даражасы кёп башгъамы, Россияны ичинде яшайгъан халкъланы диаспорагъа гьисап этемисиз, «лезгинка» бийивге башгъа миллетлени намусуна тиеген кюйде къарама яраймы, кавказ жамиятны оьсюв даражасы феодализмден янгы гьалиги яшавгъа ёл чыкъгъанмы деген пикру булан разимисиз деген маънадагъы соравлар берилди. Шу ёрукъдагъы 12 соравну айланасында пикру алышдырыв юрюлдю. Конференцияда айтылгъан кюйде, хоншу республикадагъы гьал къувун салар даражада тюгюл. Аслу гьалда бир-бир журналистлер къувунлу гьалны оьрчютме къарай. Буса да тувулунгъан къаршылыкъланы теренлешдирме ярамай. Дагъыс­тан-Ставрополье аралыкълар янгыз эки республиканы арасына тюгюл, савлай Россия булангъы аралыкълагъа да таъсир этме бола.

Бизин яшёрюмлер парахатлыкъда яшасын, оланы гележеги болсун учун кёп иш этиле. Буса да арт вакътилерде жамият патриотлукъгъа, яшёрюмлени тарбиялав масъалагъа осал тергев бериле. Айрокъда республикадан тышда яшайгъанланы масъа­лалары осал чечиле.

Яшёрюмлер дин масъалалагъа къуршалагъанлыкъны жамиятны оьсювю, жамиятгъа кёмек этив гьисапда къабул этме герек. Яшёрюмлени масъаласы янгыз бизин масъала тюгюл, савлай уьлкени масъаласы.

Алимлени бирлери буса инамсызлыкъ ёлну тутгъанлар. Олар айтагъан кюйде, гьалиги вакътиде яшёрюмлер классиклени асарларын охумайлар, музыкасына тынгламайлар, суратларына къарамайлар. Гьали бары да зат акъчаны къыйматлавгъа бакъдырылгъан. Яшёрюмлер жамият арада талап этилмей, о буса яшёрюмлени оьзлер оьзлени баш амалын этме,   тарыкъсыз къурумлагъа къуршалма борчлу эте, дейлер.

Конференцияда айтылгъан кюйде, яшёрюмлени тарбиялавну гиччи заманындан башлап яхшы мердешлеге, аривлюкню къыйматлама уьйретмекден башлама герек.

 

 

 

 

Язып онгаргъан А.Гьамзаев.

Руслан Алибеков чыгъаргъан сурат.