Бу газетни тувулунуву – Дагъыстан­ны экинчи Президенти Магьамматсалам Магьамматовну аты булан байлавлу. Гьалиден 10 йыллар алдын, Пачалыкъ Советни девюрюню ахырында, республикада ва тышда ону председатели Магьамматали Магьамматовгъа къаршы газетлерде гючлю танкъый башлангъан эди. Шо гьаракатда, журналистлени «Северный альянс» деп ат тагъылгъан политика бирлешивю булан бирге, «Дагестанцы» (башлапгъы аты «Аварцы») ва «Черновик» газетлер айрокъда бек чалыша эди.

«Республика» муна шо девюрде ачылды. Магьамматов ишинден тайып, орнуна Мугьу Алиев гелгенде буса, огъар ачыкъдан-ачыкъ къаршы язагъан газет – «Республика» эди. Мугьу Алиевни къуллугъунда Магьамматсалам Магьамматов алышдыргъанда, Президентни прессагъа ва маълумат ишлерине къарайгъан управлениесине даргили оппозиционер, журналист Зубайру Зубайруев ёлбашчылыкъ этди.

Белгили ва сынавлу  журналистлерини политика, къылыкъ, маданият темалагъа язылгъан публицистика ва аналитика материаллары булан «Республика» дагъыстанлыланы арасындан оьз охувчуларын тапгъан. Газетни баш редакторлары биринчи гюнюнден тутуп даргилер экенге,  шо миллетни ихтиярларын якълавгъа аслу агьамият бериле. Шолай болгъан булан да, о газет Магьачкъаланы алдынгъы мэри даргили Сайит Амировну ишин де кёп керенлер танкъыт этип, судлагъа чыкъгъан гезиклер болгъан. Мунда Узунаевни къумукълагъа байлавлу бары да дегенлей агьвалатланы гьакъында макъалалары чыгъагъаны да бизин рази къалдырмай болмай.

Бир нече йыллар алдын «Респуб­ликаны» журналисти Завур Газиев вагьши кюйде токъалангъаны да газетни тарихине язылгъан.

Газетни Кюрчюлендирген (соучредители) – «Максiм» деген Издательство уью. Тиражы – 2436. Баш редактору – Аскар Магьамматов.

«Московский комсомолец» в Дагестане» («МК»)

«Московский комсомолец» – Москвада чыгъагъан уллу тиражлы белгили газет. О совет гьакимлигини девюрюнде комсомолну Москва шагьар комитетини къуруму болгъан. 90-нчы йылларда комсомол тозулгъанда да газет атын алышдырмады буса да, бугюн ону комсомол булан бир аралыгъы да ёкъ.

            «МК» в Дагестане» газетни аслу яны Москвада чыгъагъан газетни материалларындан толтурула буса да, уьч-дёрт бети дагъыстан темагъа багъышлана. Тек Дагъыстандан берилеген материалланы Москвада чыгъагъан «МК»- ны темалары булан байлавлугъу болмай. Къошум газетни редакторлары макъалаланы оьзлер сюйген кюйде берегени гёрюнюп тура.

Бу газет Дагъыстанда 90-нчы йыллардан тутуп чыгъа. Ону башлапгъы редактору Багьавутдин Узунаев эди. О девюрде газетде баш редакторну къумукълагъа багъышланып маъналы ва агьамиятлы макъалалары чыгъа эди. Спонсорлары алышынгъан сайын, газетни баш редакторлары ва позициялары да алышына.

Бир йыл алдын бу газет  Магьачкъаланы мэри С. Амировну чалышывун макътап  кёп яза эди. С. Амиров тутулгъан сонг, «МК»-ны спонсору алышынып, ону баш редактору этилип Ю. Гьапизов деген адам гелди. Ол гелгенли бир йыл болмай буса да, мунда къумукъланы къаршылыгъын тувдурагъан бир нече макъалалар чыгъып тура. Оланы автору Шагьбан Гьапизов да (Марко Шагьбанов деп псевдоними де бар), газетни баш редактору да бир адам деген пикру да бар. Тюгюл буса, ювукъ къардашлардыр. Шо автор «Черновик» ва «Новое дело» газетлерде ишлейген вакътисинден тутуп да къумукъланы кепине тиеген макъалалар яза эди. Ол аварланы тарихин язагъанда, къумукъланы мина топуракъларыны гьакъында кюрчюсюз далиллер кёп гелтире. Шо гьакъда Интернетде кёп эришивлюклер де болду. Болса да, о адам оьзюню язывларын узата.

«МК» в Дагестане» газетни тиражы – 2000. Кюрчюлендирген – «Московский Комсомолец» деген акционер жамият.

«Аргументы и факты» в Дагестане («АиФ» в Дагестане)

Россиядагъы лап кёп тиражлы ва абурлу газетлени бири «АиФ»-ни Дагъыстандагъы бёлюгю чыгъа­гъанлы  15 йылдан артыкъ бола. Бу газетни Дагъыстандагъы бёлюгюню спонсорлары да политикагъа гёре чакъ-чакъда алышына. Спонсорлагъа гёре баш редакторлар да алышына.

Бизде юрюлеген кюйде, баш редактор къайсы миллетден буса, газетде шо миллетни вакиллерине артыкъ ер бериле. Тек гьали буссагьат бу газетни спонсору ким экени бизге къарангы. Кюйге къарагъанда, огъар республиканы ёлбашчы къурумлары гёз салгъангъа ошай. Эгер баш редакторну миллетине гёре айтсакъ, бу гезик дагъыстанлы «АиФ» гюнтувуш дагъыстанлыланы къолунда демеге ярай. Тюзю, шо ягъын­дан оьзгеленикине къарагъанда, «АиФ»-ни миллетчилиги онча бек де билинмей.

Буса да артдагъы вакътилерде бу газетде белгили къумукъ журналист Алав Алиев ишлейгенини себебинден мунда къумукъланы яшавундан берилеген материаллар артгъан.

«Дагъыстанлы» «АиФ» баш газетини дизайнын ва стилин сакълай буса да, тема ягъындан эркинлиги бар. Бу маълумат къуралны тынч тил булан сорав-жавап къайдада берилеген гиччи оьлчевдеги маълуматлары гьар заман да охувчуларыны кепине гелген.

«Дагъыстанлы» «АиФ»-ни 12 бети бар буса да, оланы кёп янын телевидениени программасы ва реклама елей, макъалалагъа 4–5 бет къала. Шо саялы къошум газетни редакция­сында ишлейгенлени санаву да кёп тюгюл: 5–6 адам бар.

Буса да бу газетни Дагъыстандагъы тиражы уллу – 7200.

Газетни баш редактору В. А. Меликов. Кюрчюлендирген – «Аргументы и факты» деген акционер жамият.

Гьасиллер…

Биз мунда республикада чыгъагъан харлысыз аслу жамият-политика газетлени гьакъында айтдыкъ. Олай газетлер дагъы да бар. Мисал учун «Молодежь Дагестана», «Дагестанская жизнь» ва оьзгелери. Дагъы да кёп тиражлы спорт газетлер бар: «Анжи-спорт» ва башгъалары. Дин темалагъа язагъан газетлени тиражлары да уллу: «Нур-ул ислам», «Ассалам»…

Биз Дагъыстандагъы атлары лап кёп эсгерилеген алты газетни гьакъында айта туруп, оланы жамият яшавгъа, политика агьвалатлагъа, адамланы оюна-гьакъылына этеген таъсирине охувчуланы тергевюн бакъдырма сюебиз. 20–25 йыллар алдын газетлер халкъны яшавунда кёп уллу роль ойнай эди. Тиражлар да бир нече керенлеге артыкъ эди. Бара-бара адамланы газетлеге инамлыгъы кемий туруп, тиражлар да тюшдю, оланы кёплери ябулма да ябулду. Къалгъанлары мадарлы спонсорланы кёмеги де булан, журналистлерини заманны талапларына къыйышывлу къасты да булан бугюнлеге етмеге болду.

Нечакъы бай спонсору болгъан булан да газетни абуру ва халкъгъа таъсири болмажакъ, эгер онда пагьмулу ва гертини язмагъа тартынмайгъан журналистлер ишлемей буса. Дагъы да газет уьстюнлю болсун учун о гьакимлик къурумланы заманда бир сама танкъыт этме ва пачалыкъгъа бираз буса да оппозицияда болма герек. Демократиялы пачалыкъларда оппозицияны иш этип болдура, акъча берип сакълай, танкъыт учун баракалла билдире, деп айта билегенлер.

Эсгерилген газетлени шо ягъындан макътама ярай. Оланы бирлеринде («НД», «ЧК», «НВ», «Республика») оппозициялыкъ да, танкъыт да артыкълыгъы булан да бар. Оланы журналистлерин оьлтюрегенлик, кёп санавдагъы судлары шогъар шагьат.

Дагъыстанда политика милли масъала булан тыгъыс кюйде байлавлу экенге харлысыз газетлени барысыны да къайсы буса да бир  миллетге ян тартагъаны билине. «МК» в Дагестане» йимик гьатдан оздурмай буса, шону ёлгъа йиберме ярай.

Тек къумукълагъа оьзлени шолай орус тилдеги газети ёкъ экенге, ери гелип, савлай Дагъыстан булан сёйлеме тюшгенде, къыйын бола. О газетлер гьариси гьар жума аз-кёп буса да оьз халкъыны пайдасына оьзгелеге маълумат берип тура. Дагъыстан халкъланы арасында къумукъланы политика ва оьзге талапларын англамайгъанлар кёп бар. Шону учун олайлар англамайлы яда ярты англап, бизин сепаратистлер, миллетчилер деп айыплайлайгъан гезиклер кёп бола. Олайланы пикрусун алышдырмакъ учун буса маълумат къуралланы гючюн къоллама тюшегенлиги де англашыла. Гьалиги къумукъ масъаланы чечивню ёллары аслу гьалда Интернетни бетлеринде ахтарыла. Айрокъда «Фейсбукда» иш гёреген бир нече къумукъ блогерлени иши макътавгъа ла­йыкълы. «Ёлдаш» (айрокъда «Времена») пачалыкъны газети экени саялы мунда кёп затланы айтма бажарылмай буса да, гьалиге биз шу газетни айланасына къуршалма герекбиз.

Кюй болгъандокъ буса орус тилдеги къумукъ позицияланы якълайгъан ва башгъа халкълагъа да пайдалы газет ачма гереги гёрюнюп тура. Шосуз биз маълумат тартышывда утдурагъанлардан болуп туражакъбыз.

Рашит ГЬАРУНОВ.