«Къарабудагъгент район» деген муниципал къурулувну юрт хозяйство управлениесини башчысы Шагьабитдин Мустапаев 2002-нчи йылда Дондагъы Ростовдагъы юрт хозяйство институтуну агрономлар гьазирлейген факультетин битдирип, ата юрту Къарабудагъгентде оьсюмлюклени къоруп сакълайгъан район станциясыны башчысы болуп ишлемеге башлай. Беш йыл ишлеген сонг, Шагьабитдин «Дагвино» къурумну баш касбучусу болуп загьмат тёге. 2006-нчы йылдан башлап, Къарабудагъгент районну юрт хозяйство управлениесинде баш агроном болуп чалыша. Юрт хозяйство управлениени башчысы болуп чалышагъанлы да бир йыл бола.

Бизин оьз мухбирибиз Шагьабитдин Мустапаевич булан ёлукъгъан ва районну юрт хозяйство къурумларында, фермер, онгача хозяйстволарда юрюлеген ишлеге байлавлу лакъырлашгъан. Шо лакъырлашыв тёбенде охувчуларыбызны тергевюне де бериле.

 

– Шагьабитдин Мустапаевич, Къарабудагъгент районну сюрюлеген топуракълары нече гектар ерде бар?

 

– Къарабудагъгент районну 25 минг гектар ерде сюрюлеген топуракълары бар. Озокъда, шо майданланы къоллавгъа толу кюйде рази болмагъа къыйын. Амма йылдан-йылгъа ашлыкъ оьсдюрювню гектарлары арта. Адамны баш рызкъысына тергев артмаса ярамай. Мисал учун алгъанда, 2012-нчи йыл юрт хозяйство предприя­тиелер, сабанчы-фермер хозяйстволар 11 минг 885 гектар ерге ашлыкълар чачгъан эди буса, 2013-нчю йыл 2014-нчю йылны гьисабына 10 минг гектар ерге гюзлюк ашлыкълар ва бу йыл язбашда план булан гёрсетилген 4450 минг гектарны орнуна 4493 гектар ерге ашлыкълар чачгъан. Озокъда, бары да хозяйстволаны таман чакъы техникасы ёкъ. Кёбюсюню янгы техника алмагъа акъчасы да ёкъ.

Айтагъаным, Дёргели, Къакъашура юртларда тюзлюкдеги Къарабудагъгент, Уллубийавул,  Манас посёлокдан эсе тез салкъын бола. Шо саялы Дёргели, Къакъа­шура юртланы авлакъларында гюзлюк чачыв тез башланса яхшы. Неге тюгюл, чачылгъан урлукъ гюзде топуракъда тамурлашмаса осал бола. Урлукъ чыкъмай къалгъан участкада будайны орнуна чёп чыгъа.

 

– Хозяйстволарда язбашгъы чачывну сан яны нечик болду.

 

– Айтайым, бу йыл 4663 гектар ердеги язлыкълардан 1538 гектаргъа язлыкъ арпа, 15 гектаргъа гьабижай, 580 гектаргъа йыллыкъ отлар, 464 гектаргъа кёп йыллыкъ отлар, 18 гектаргъа бурчакъ, 76 гектаргъа картоп, 416 гектаргъа овошлар чачылгъан. Планыбыз 104 процентге толгъан. Озокъда, районну бары да хозяйстволары алдына салынгъан борчланы яшавгъа чыгъармагъан. Планларын толтургъан хозяйстволар: Къурбукидеги «Ибрагьим Къарабудагъовну атындагъы СПК», «Уллубийавул» «СПК», «Къарабудагъгент» муниципал къурум, сонг да «Агро-Каспий», сабанчы-фермер хозяйстволар, Къарабудагъгент юртдагъы «Далап» деген къурум бек гьаракат этдилер. Бу йыл 19 минг гектар ердеги сюрюлеген топуракълар къоллана. 

Озокъда, чачылгъан ашлыкълагъа, овошлагъа къуллукъ этилмеге герек. Алдын заманлардан берли овошлар кёп чачылагъан Аданакъ, Дёргели, Къакъашура юртларда гьали ябыкъ парниклерде овошлар оьсдюрюле.

 

– Топуракълар сюргюнче азыкъландырыламы?

 

– Тюзюн айтсам, бары да хозяйстволар сюрювню алдында топуракъны азыкъландырмадылар. Себеби бир, хозяйстволаны кёбюсюню уллу гьайванлары ёкъ. Шо саялы топуракъны азыкъландырмагъа полугъу да ёкъ.

Совет гьукуматны вакътисинде  Къакъашурадагъы ХХII партсъездни атындагъы колхозну сегиз тувар фермасы бар эди. Гьали бир бузаву да ёкъ. Оьзге хозяйстволарда да бугюн гьал шолай. Янгыз Къурбуки юртдагъы И.Къарабудагъовну атындагъы СПК-да уллу гьайванлар бар. Шогъар гёре бу хозяйствода топуракъны да азыкъландыралар ва гёрмекли тюшюм де алалар. Минерал кюйлевючлер булан топуракъ азыкъландырылмайгъанына да бир себеп бар: суперфосфат, аммиачная селитра кюйлевючлени бир тону 25–30 минг манатгъа чыкъгъан.

Кёбюсю сабанчы-фермер, онгача хозяйстволаны да гьайванлары бар. Шо саялы олар да участкаларын ерли кюйлевючлер булан азыкъландыралар, яхшы тюшюм де алалар.

Белгили болгъаны йимик, топуракъдан тюшюм алмакъ учун ону азыкъландырмагъа тарыкъ. Хозяйствону гьайван фермасы болмаса, азыкъландырып болмай. Гьайванчылыкъ да, авлакъчылыкъ да бир-бирине гьар заман да кёмек этип гелген.

 

– Бугюнлер, айрокъда артдагъы 10–15 йылланы ичинде юртларда жан оьсдюрегенлер кёп бола бугъай…

 

– Кёп. Айрокъда Дёргелиде, Къакъашурада, Къакъамахиде жан оьсдюреген  хозяйстволар кёп. Гьайванлар сакълай­гъан онгача хозяйстволар да бар. Амма СПК-ларда бугюн уллу гьайванлар ёкъ.

 

– Шагьабитдин Мустапаевич, районда халкъны  къолунда да он минг гектаргъа ювукъ топуракъ участка бар. Оланы участкалары неге чачылмай бош къала?

 

– Шогъар аслу себеп – техникасы ёкълукъ. Шо саялы адамлар къазанмакъ учун оьзге ёллар излей.

 

–Районну хозяйстволарында овошлар оьсдюрюв нечикдир?

 

– Артдагъы бир нече йылны ичинде районда овошлар оьсдюрювчюлер кёп бола бара. Ябыкъ парниклерде памидор, хыяр оьсдюрюле. Айрокъда Аданакъ юртда овошлар оьсдюреген адамлар кёп. Дёргелиде, Манасда, Манасгентде де овошлар оьсдюрюле. Бу йыл 416 гектар ерге овошлар салынгъан. 

 

– Къарабудагъгент районну хозяйстволарыны экономикасын оьсдюрювде юзюмчюлюк аслу ер тутуп гелген. Озокъда, юзюмчюлюк кёп загьматны да талап эте. Этсе де, хайыр да бере. Тюгюлмю?

 

Алдын заманларда Къарабудагъгент районну  юзюмчюлери макътала эди. Юзюмлюклени гектарлары да кёп эди. Янгыз Къарабудагъгентдеги «Танг» деген совхозну 1800 гектар ерде юзюмлюклери бар эди. Юзюмлюклени гьакъында не айтмагъа боласыз?

 

– Совет гьукуматны вакътисинде районда кёбюсю хозяйстволар юзюмчюлюк булан машгъул бола эди. Шо заман районда сегиз юртну авлакъларында юзюмлюк­лер де бар эди. Къарабудагъгент, Къакъашура, Гьели юртланы юзюмлюклери ёкъ болду. Бугюн юзюмлюклер Уллубийавул, Манас СПК-ларда болса тюгюл, оьзге хозяйстволарда ёкъ.

Гьалиден эки йыл ярым алда районда 2481 гектар ерде юзюмлюклер бар эди. Шолардан 518 гектары артдагъы йылларда орнатылгъан юзюмлюклер эди. Юзюмню кёп тюрлю журасы бола. Бизин районну юзюмлюклеринде «Агъадай», «Биянка», «Молдова», «Ркацители» жура юзюмлюк­лер оьсдюрюлюп турду.

Артдагъы 3–4 йыллар районда «Авгус­тино» деген юзюмню тез бишеген журасы да оьсдюрюле. Гьалиден эки йыл алда болгъан сувукълар районну юзюмлюклерине бек зарал этди. Натижада, уьшюген юзюм гектарлар гьисапдан тайгъанда, районда 1437 гектар юзюмлюклер къалды. Емиш береген юзюмлюклер 1081 гектар да бар. 2014-нчю йыл да 40 гектар ерге юзюм борла салынгъан. Гюзге буса бу йыл 607 гектар ерге яш юзюмлюклер салынажакъ.

 

– Бугюнлерде юзюмлюклерде не ишлер оьтгерилмеге герек ва этилеген ишлени сан яны нечикдир?

 

– Юзюмчюлер оьзлерден болагъан гьаракатны этелер. Мисал учун алгъанда, зиянлы аврувлагъа къаршы сезонну вакътисинде агрономия гёрсетеген болжалларда юзюмлюклеге  уьч-дёрт керен дарман урмагъа герек. Дарман урмакъ учун да техника тарыкъ. Дарман урагъан хас машинлени янгылары ёкъ. Эсгилери де тез бузула. Районну башын тутгъан гьакимлени бу ишде жанлы гьаракаты болмаса ярамай. Дарманны да сатып ала болгъан сонг, шону заманында гьазирлеп, гёрсетилген оьлчевде юзюм борлалагъа, кёп де этмей, аз да этмей, тийишли даражада сепмеге герек.

Озокъда, заманы гелгенде юзюм жы­йылар. Амма оьтген йылларда йимик сатып бермеге ер тапмагъа да тюшежекни унутма ярамай.

 

 

                                                                                                                                М.ОСМАНОВ.