Чилле. Гечелер узакъ, гюнлер къысгъа. Муна шо саялы да, язлыкъ ишни къышда башла деген кюйде, заманны гьар сагьатын аявлап-асырап къолламагъа таклиф этилине. Айтмагъа сюегеним, язбашгъы авлакъ ишлени къурумлу кюйде оьтгермек учун бугюнлерден тутуп гьазирлик гёрмеге таклиф этилине.

 Озокъда, яш яшлыгъын, къыш къышлыгъын этмей къоймас деп кёп йыллыкъ сынавдан алынып айтылгъаны да негьакъ тюгюл. Бав-бахчаланы есилерине де къыш, демек, чилле нечик болажагъына тюшюнмеге четим. Неге десегиз, артдагъы 20 йылланы ичинде чакъны нечик болажагъын мекенли кюйде токъташдырып аянлашдырмагъа бирев де башына алмагъа сюймей.

Гетген йыл март айда явгъан терен къардан Къаягент ва Къарабудагъгент районлардагъы теп­лицаларда овощлар оьсдюрюв булан машгъул болагъан тайпалар некъадар заралгъа тарыгъаны гьакъда о заман «Ёлдашда» да айрыча макъалалар чыкъды.

Теплицаларда болсун, ачыкъ авлакъларда болсун, овощлар оьсдюргенлер оьсюмлюклени, тюшюмню тас этивлерден къоруп торайтмакъ учун, аманлыкъны болдурувну талапларына да алданокъ тюшюнмесе болмай. Шону учун язбашгъы авлакъ ишлеге толу кюйде гьазирлик гёрюв хайыр­лы болур. Бек анасы йыламас деген кюйде, юрт хозяйствода пайдаландырылагъан авлакъланы, имаратланы, демек, мал-матагьны табии балагьлагъа тарытып къолдан чыгъармас учун, тийишли чараланы гёрмек парз.

Гьасили, къышны ахырынчы айында авлакъ ишлер кёп болмаса да, тек чилледе янгы тюшюмге кюрчю салынагъаны гьакъда унутма тюшмей.

 

Не чачсанг, шону аларсан

 Овощлар оьсдюрювде сайламлы урлукълар тангланагъанда йимик, емиш бав салагъанлагъа да тереклени зараллы аврувлагъа, зиянлы жанлагъа чыдамлы ерли ва гьава шартлагъа къыйышывлу жураларын оьсдюрювден кёп зат гьасил бола. Гюзде гьазирленип сакълавгъа салынгъан урлукъланы янгыдан тергемесе бажарылмай. Гетген йылны ахырында орнатылгъан емиш тереклени яда буса юзюм борлаланы, бёлеклени уьстюнден сугъарсагъыз, тамурларына батып сувукъ алмай аман сакъланажакъ. Урлукълар аслу гьалда салкъын гьавасы булангъы къуру ерлерде кагъыз къутукъларда яда буса къумач дорбаларда сакълана. Неге десегиз, исси ерде оьзек чыкъма имканлы, бавукълукъда буса, урлукъланы, къумланы чиримеге муштарлыгъы арта…

Язбашда тереклени къыймакъ учун да гьазирлик гёрме тюше. Емиш тереклени ва юзюм борлаланы сайламлы бутакъларын холодильникни тёбендеги къутугъунда чюпюрекге чырмап сакълама яда буса къырда сув тиймейген ерде саламны-биченни ичине тёшеп, уьстюне къайыр тёгюп сакъламагъа бажарыла.

Адатлы гьалда, авлакъда оьсдюрюлеген шитилни урлукъларын чачып, чиллени (февраль) ахырында оьсдюрмеге таклиф этилине. Шону учун тийишли оьсюмлюклени урлукъларына аг­ро­техника къуллукъларын бузмай янашмагъа тю­ше. Къый булан гьазирленген бош топуракъгъа ча­чылгъан урлукъланы бавукълугъун гьатдан оз­дурмайыкъ.­ Оьз заманында сугъармасагъыз, урлукълар бузулмагъа имканлы яда буса сан янын тас этежек. Овощланы урлукъларын чачгъынча, марганец яда буса алоэни согу къошулгъан сувунда бир-эки сагьат сакълап, къурутуп, сонг чач­сагъыз,­ урлукълар чыныгъажакъ ва авлакъгьа чачылгъан шитил аврувлагъа чыдамлы болур.

 

Сакълавгъа салынагъан ерлерде…

 Сатывгъа чыгъарылып яда буса ишлетилип битген сонг, адатлангъан кюйде, къышгъа сакълавгъа овощланы ва емишлени сайламлы журалары айырылып салына. Айтмагъа сюегеним, сакълавгъа салынгъан ерлерде чакъда-чакъда оланы аманлыгъын тергейгенде йимик, чилледе де къаравсуз къоймагъа ярамай. Неге десегиз, бир багьана болуп зараллангъан емишлер яда буса овощлар оьзгелерин де бузмагъа муштарлы болагъаны белгили. Муна шо саялы да, чакъда-чакъда тергеп, арасындан заралгъа тарыгъанларын тайдырмасакъ, озокъда тас этивлер кёп болур.

Гьаман да йимик, авлакъ ниъматланы ва емишлени сакълавгъа салынгъан ерлердеги гьавасын ва бавукълугъун да тийишли бир даражада сакъламасакъ бажарылмай.

 

Къушлар – бизин къурдашларыбыз

 Уьстде де эсгерилген кюйде, къыш къышлыгъын этмей къоймас. Айтмагъа сюегеним, Къумукътюзде де аслу гьалда чилле аччы сувукълары булан оьте гелген. Къагьрулу сувукълар бизин якъларда къышлавун оьтгереген къушлагъа четим этмесин учун, бавларда ер-ерде тереклеге отлукълар (кормушка) этип илип, ем тёшеп, языкъ болмагъа къоймагъыз.

Неге десегиз, къушлар − бизин къурдашларыбыз. Демек, олар бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къоруйгъанына гьюрметли янашайыкъ.

 

Бав жиелек ва яшылчалар

 Артдагъы йылларда Дагъыстанны тюзлюк боюндагъы районларында, къыблада йимик, темиркъазыкъ топуракъларда да бав жиелек (клубника) оьсдюрюлеген майданлар генглеше геле. Хасав­юрт, Къызылюрт, Хумторкъали районларда далапчы тайпалар йимик ишчи жамиятларда да бав жиелек кёп гектарларда оьсдюрюле ва къуллукъ этегенлеге тюшюмю хайыр бере.

Кёп йыллыкъ сынав имканлыкъ берегенин гьисапгъа алып, чилле айда алданокъ гьазирленген хасилеге бав жиелекни ва шолай да гьар тюрлю яшылчаланы урлукъларын чачмагъа таклиф этилине. Бав жиелекни эсги тюплерин къоюп, янгы чыкъгъанларын заралландырмай, бав къайчы булан гесип алып, мыйыкъларын къыркъып, къуругъан япыракъларын тайдыргъандан сонг, уьч япырагъын къоюп, чачып оьсдюрюгюз.

 

Бутав, сюрюв ишлер юрюле

 Емиш тереклени, бёлеклени (малина, смородина, крыжовник, ежемалина) ва шолай да юзюм борлаланы бутав бавларда оьтгерилеген лап да жаваплы иш демеге ярай. Неге десегиз, борлаланы ва тереклени тарыкъсыз, зараллангъан, осал бутакъларын бутап тайдырып, сайламлыларын, демек, мол тюшюм береген бюрлю бутакъларын къоймагъа тарыкъ бола. Тюзлюк бойдагъы район­ларда бутав ишлер аслу гьалда тереклени ва борлаланы япырагъы тёгюлгенден сонг, ноябр айдан тутуп башлана ва март айны ахырына ерли бутакълагъа сув тюшгюнче алда узатыла.

Гюзде къазыв яда буса сюрюв ишлер толу кюйде оьтгерилмеген буса, чиллени болжалында да, онгайлы гюнлерден пайдаланып, тюплерин тазалап ишлетмеге таклиф этилине. Неге десегиз, къуругъан отланы ва япыракъланы тюбюнде зиянлы жанлар ва оланы урлукълары къышлавгъа сыйы­нып, язбашда торая. Тазаланып къазылгъан яда буса сюрюлген ерлерде чиллени гюнлеринде сувукълагъа чыдамай, олар тас этивлеге тарыжакъ.

 

Язбаш ювукълаша…

 Уьстде де эсгерилгени йимик, чилле − къышны ахырынчы айы. О саялы да язбашгъы авлакъ ишлеге толу кюйде гьазирлик гёрмек учун заманны гьар сагьатын асувлу кюйде къолламагъа тюше.

Биринчилей, иш алатларыгъызны ва шолай да, опуракъларыгъызны аманлыгъын тергеп, тетик­лери бар буса, озокъда, ярашдырып алышдырма тарыкъ болажакъ. Айрокъда дарман урувда къолланагъан алатланы ва шолай да хас опуракъланы тергевсюз къоймагъа ярамай.

 Таклиф бизден – иш сизден!

 

Гьазирлеген Къ. Къараев.