Гючюк юртну Гитлерни гючюклерине къоймасбыз
– Шонда биринчи давгъа къуршалдыгъызмы?
– Нечик де, Моздокгъа етишгенче, бизин токътатды ва эшитгенсендир, Гючюк юрт деген къумукълар яшайгъан юрт бар, шонда йиберди. Моздок бойну немислеге бергенче, шондагъы жан-жаныварны, фермаларындагъы гьайванларына ерли, къоркъунчсуз ерге чыгъара эди. Биз де масхара этип: «Гючюк юртну малын Гитлерни гючюклерине къоймасбыз», – дей эдик. Атлар булан гьайдап Дагъыстангъа – Терикни ариги янына чыгъара эдик. «Слепцовский» деген совхозну аты эсимде къалгъан, шондан кёп гьайван чыгъардыкъ.
– Юртда яшайгъан адамлар не эте эди?
– Шолар да чыгъа эдилер, тек список бар эди, шондагъыларын чыгъармай, юртларда къоя эдилер. «Червлёные буруны» деген ерге ерли барын да чыгъардыкъ. Моздокну немислени къолуна сонг берди. Бизин де Моздокну тюбюне ташлады, шонда, нечик де, декабр айны ахырына ерли турдукъ. Сталинграддагъы давдан сонг немислер къачма башлады.
Дав битгенде немислени
сакълап турдум
– Шо йыл къыш нече де сувукъ болгъан дей…
– Къарда, окопларда сувукъ болмаймы дагъы… Шо йыл бек сувукъ эди. Совет асгерлер къувуп йибергенде, немислер къача эдилер. Къачып болмагъанлары салам ва бичен аракъланы тюбюне гирип яшынгъан эдилер. Шонда солдатлардан дагъыстанлы 30 яшны айырды, гиччи-гиччи бёлюклер этип, гьарисине бирер таржумачы да берип, яшынгъан немислени тутма йиберди. Аракъланы айланып, къолгъа гелигиз деп къычырабыз. Савутларын бир машинге, оьзлени биревю машинге миндиребиз. 7 номерли совхозда тутулгъан немислени сакълама лагер этди, оланы тутгъан-тутгъанын шонда ташып турабыз. Шолай юртланы тазалай туруп, Орджоникидзеге ерли етишдик.
Сонг Военно-Грузинский ёл бар чы, шону боюнда немис есирлеге уллу лагер этди ва шонда есир болгъан минглер булангъы немислени сакълама башлады. Лагерни начальниги этип подполковник Копонадзени белгиледи. Ол да солдатлардан лагерни сакълама бир группаны айырды, шоланы арасында мен де бар эдим. Шондан бир мингге ювукъ немисни машинлеге де юклеп, Магьачкъаладагъы заводгъа ишлеме алып да гетди. Биз шонда турдукъ, 1944-нчю йылны 25-нчи октябринде сонг сизин жыяжакъбыз, ерлердеги туснакъларда ишлеп туругъуз деп, уьйге йиберди.
Тутулгъанланы сакълавумну
давам этдим
– Тамаша тюгюлмю, давну къызгъын заманында сизин уьйге йибере… сонг не булан машгъул болдунг?
– Хасавюртда туснакъны начальниги бар эди, капитан Жуков дей эдик огъар. Шогъар бардым ишге тюшме деп. Къарайман, старший дежурный болуп Камил Абуков бар, мени де шогъар кёмекчи этип салды. Шонда ишлеп турдум. Бир гюн немислени сакълап тургъан отуз да яшны жыйма буйрукъ бола ва бизин Магьачкъалагъа чакъырды. Бизин НКВД-ни сыдраларына къошгъанны билмей эдик. Шонда Абдулалим Мирзабеков деген младший лейтенант бар эди. Ол мени яныма гелип, къумукъмусан деп сорады. Дюрню билгенде, оьзюню янына туснакъланы сакълама алды.
1947-нчи йылда мени Магьачкъаланы Редукторный посёлогунда ерлешген особый лагерге туснакъланы сакълама йиберди. Шонда ишлеп турдум.
Йылны ахыры, дежурством да битип, шагьаргъа гетдим, шонда гече де къалдым. Шо гече тиштайпалар сакъланагъан барак яллагъан ва 47 адам оьлген. Шо гечеги жаваплыланы 18–25 йыллагъа тутду, къалгъан туснакъланы буса йыракъ этапгъа йиберди. Сакълайгъанланы да ер-ерге пайлады.
Дагъыстанны МВД-сини министри Роберт Макарян шо йыл бандитлеге къаршы иш гёреген бёлюкде «розыскная резервная застава» деген бирдагъы бёлюк къурду. Шогъар да башчы этип подполковник Магьаммат Абакаровну белгиледи. Шо йылларда бизин бёлюк кёбюсю гьалда Мычыгъыш республикада турду, шонда дезертирлени тута эдик. Олар кёбюсю анакъларда яшына эдилер, оланы савутларын табып, тавдан эшеклер булан тюшюре эдик. Шо ишде мен 1951-нчи йыл болгъанча ишлеп, сонг тайдым.
Хапарсыз ёлугъувланы пайдасы
– Агьлюнгню гьакъында айтмайсан, сагъа чы шо заманларда 30 йыл болма тура…
– Мен 1950-нчи йылда яхсайлы Жагьбат деген къыз булан уьйлендим. Ишимден тайгъанда, бираз заманлар бош турдум. Бир гюн шагьардагъы паркдаман, Салагьдин Дайибов, Шарип Албериев ва Сираждин Токъболатов ёлукъдулар. Мен ишсиз экенни билип, «Дагнефть» бирлешивню баш инженери Дайибов оьзлерде курслар ачылгъанны айтды ва шонда охума чакъырды. 3 ай да охуп, Торкъалиде буровойларда ишлеп турдум.
Хапарсыз ёлугъув да адамны къысматын алышдырма бола. Бир керен бизде «Дагнефтни» директоруну орунбасары Магьаммат Алиев гече къалды. Ашалды, ичилди, эртен ол: «Праволарынг бармы?» – деп сорады. Барны билгенде, оьзюню машинин гьайдамагъа деп мени Сухокумскиге ишге алды. Шонда 1964-нчю йыл болгъанча ишледим. Шо йыл Хасавюртгъа къайтдым. Сонггъу йылларда «Межколхозстройда», «Главдагестанводстройда» шофёр-механик болуп ишлеп турдум. Бек аврудум ва пенсиягъа чыкъдым.
Иман аякъгъа салды
– Мен сизин дин чалышывчу деп таныйман. Динге нечик гелдинг?
– Мен юрюп болмайгъан кюйде 4 йыл тёшекде ятдым. Бир гече тюшюмде арап гьарплар гёремен, шоланы да къычырып охуйман. Заманда бир яныма хоншум Адилхан Темукъов геле эди. Огъар тюшюмню айтгъанда, магъа арап гьарпланы язып берди. Аз замандан шоланы уьйрендим. Сонг мавлет китап берди, шону да уьйрендим.
Бир гюн яшлагъа Яхсайдагъы зияратлагъа барма сюегенимни айтдым. Адам тутмаса юрюп де болмайман чы. Яшлар мени шонда элтдилер. Баргъанман, зияратны къапусу базыкъ тел булан байлангъан. Ариде темир гесек гёрюп, шону булан телни чечдим. Бары да зияратлардан айландым ва уьйге юрегим де парахат болуп къайтдым.
Мени не докторлагъа да къаратгъан эди, тек кёмек болмай эди. Зияратлардан гелип артындагъы гюн ятывумдан турдум ва тавакаллыкъ этип, ону-муну тута туруп, эшикге ерли бардым. Уьйде бирев де ёкъ чу. Агьлюм гелгенде сени бу ерге ким гелтирди деп, тамаша болду. Шолайлыкъ булан юрюйген болуп къалдым.
Мен мавлет охуп болагъанны бирев де билмей эди. Шолай бир мавлетге бардым ва бир хырда олтурдум. Охуйгъанны тавушун ушатмай, танышым Рашитхангъа охума ихтияр бермекни тиледим. Шонда Вали деген алим гиши болгъан экен. Ол мени оьзюню янына чакъырды ва мавлет охуйгъан кюйню уьйретди, охума дин китаплар берди. Шо 1980-нчи йыл гьали йимик эркинлик ёкъ чу.
Нечик де, 1983-нчю йылдан тутуп мавлетлер охума юрюп турдум. Шо вакътиде поезд ёлну тюбюнде ишлемейген яшлар баву бар эди. Шо ерде межит къурмакъны масъаласын арагъа салдым, мен якълав тапдым. Битгенде, шону имамы этип де къойдулар. Шо ишимде 20 йыл ишледим ва гёзлерим осал гёрегенге тайдым. Мен 1994-нчю йылда гьаж да къылып къайтдым.
– Сиз давда болгъансыз, ондан сонггъу йылларда да тынч ишлерде ишлемегенсиз. Гьали де къурч гёрюнесиз, айтмасагъыз, сизге 90 йыл бирев де бермежек. Узакъ йыллар яшамакъ учун не этме герек?
– Мен ойлашагъан кюйде, таза ой булан яшама герек. Бир зат да тюгюл затлагъа къарсалап, гююп-чиркип айланма тарыкъ тюгюл. Юрекде иман болма герек. Адамгъа даим де яхшылыкъ ёрап яшама герек. Эгер де биревге яманлыкъ этсенг, азап берсенг, шо сагъа къайтып геле. Шондан сакъланма тюше. Мен не ерлерде ишлесем де, илыгъардай ва уялардай иш этмегенмен. Мен айтагъан насигьатлар оьсюп гелеген яшлагъа пайдалы болар эди.
– Яшёрюмлеге нечик багьа бересен?
– Тарбия бек осал, йиберилип къалгъанлар. Ата-ананы авлетлеринде гьайы ёкъ. Акъча къазанабыз деп, яшланы сюйген кююнде къоюп яшайлар. Сонг нечакъы акъча берип де, геч болгъанда, оланы тарбиялама болмайсан.
Аллагьутаала бизге 2 ёл бере, бирлери яхшы ёлну сайлай, башгъалары буса яманын. Ата-ананы борчу – яшны яхшы ёлгъа салмакъ. Шо янындан алгъанда да, мен насиплимен: авлетлерим Агьмат, Бозигит, Алигит, Нюрьян мен айтагъандай болуп чыкъды, оланы да 9 авлети болду, олардан да 12 яш тувгъан. Адамгъа дагъы артыкъ насип боламы? Болса да, магъа чы тарыкъ тюгюл…
– Лакъыр этген саялы кёп савбол!
– Сен де савболгъун!
Суратда: авлетлерине, гелинлерине ва
авлетлерини авлетлерине Ниъматула
абавундан артыкъ зат ёкъ.
