Макъала арив язылгъан. Тек башында язылгъан ва оьрде мен эсгерип гетген сёзлени охугъанда, къарсаламай болмадым. Бадрутдин шаирибиз: «Бизин бир шаирге… сорагъанда …», – деп яза. Шолай ойгъа къуллукъ этеген къаламдашыны атын айтып, дангъа чыгъармагъа герек эди. Неге деп сорамагъа боласыз. Неге тюгюл де, аты айтылмаса, газетни охуйгъан адам Бадрутдин оьзюню оюндан чыгъарып язгъандыр деп гьасил чыгъармагъа бола.
Нече керен де рас болуп тураман, эгер газетге биревню гьакъында ону макътап макъала языла буса, шо адамны аты он керен сама эсгериле. Амма миллетини сёз байлыгъын очарда ерге уруп сёйлеген шаирни аты неге айтылмай деп тамаша боламан. Оьзюмню сесленив макъаламда эсли наслуну вакиллери, эки тамаза булан болгъан ишлени арагъа чыгъармагъа сюемен. Сонг охувчу гьасил чыгъарар, тилибиз баймы яда ярлымы?
1831-нчи йылда анамны атасыны атасы, белгили алим, Мурзаны уланы Хангиши Каирде яшайгъанда ва онда ишлейгенде булай язгъан: «Мен оьлмежек миллетимни тилине даим макътав этип яшайман. Огъар сужда къыла туруп да оьлермен. Магъа инг де сыйлы зат къумукъ тилимни унутмай сакъламакъдыр. Бу – кёп йыллар мени къыйнайгъан аврувума дарман. Къумукъ тил – яшайгъан тил, оьлмежек тил. Къумукъ миллетни тилин ата-бабаларыбыз дагъы унутулмасдай кюрчюсюн бек салгъан. Огъар оьсмеклик барына инанаман. Дюнья шарында ана тилни маънасын англамайгъанлар кёп буса да, тек англайгъанлар да аз тюгюл. Тилин сакъламайгъан ватандаш – емиши ёкъ терек, тёбесинде янгуру ёкъ къара булутдур. Къумукъ тилсиз дюньяда ашлыкъ «кюлтелер» байланмай, берекетли «элеклер» айланмай, татывлу аш «къазанлар» къайнамай, хамурлу къоллардан «экмек» ийислер гелмей, уллу «кёрюклерде» экмеклер бишмей».
1952-нчи йылны октябр айында агъамны армиягъа оздурагъанда, къазиюртлу тутушуп ябушувдан аты элге айтылгъан кочап Хытай Шемшетдинов огъар: «Иним, сен бизден айрылып, элингни алдындагъы борчунгну кютмеге барасан. Асгерде болсанг да, тилингни, динингни унутма», – деп насигьат этгени эсимден таймай. Сонг ол, атам Османгъа бурулуп: «Айт чы, ювугъум, инибизге биз кимбиз?» – деди. Атам: «Биз къумукъларбыз юреклеринде Къара денгиз тарлыкъ этеген», – деди. Шо заман Хытай, атамны сёзюн бёлюп: «Бизге осал уланланы кийиздей этеген, къатты уланланы мююздей этеген дерия тарлыкъ эте. Къуйма болат тав йимик къатты болмагъа герекбиз», – деди.
Мен оьрде гёзлерим булан охугъан ва къулакъларым булан эшитген эки мисалны гелтирдим. Оланы бириси – алим, бириси – сабанчы. Тек олар биринчи ерге тилни, оьзденликни, таза къумукълукъну масъаласын салып юрюген адамлар болгъан. Б. Магьамматовну макъаласында мисалгъа гелтиреген бир шаир сёзню оьлчеп айтмайгъан адам деген гьакъылгъа гелесен.
Мен оьзюмню, къумукъ миллетни ватандашы экенге, насипли адамгъа гьисаплайман. Амма миллетин де, тилин де селеке этмеге сюеген шо шаир сылаву юкъкъа салынгъан тамгъа парх бере. Шолайлагъа мен терс гёзден къарайман. Олайлар миллетни юрегине от сала, жан ерине тюрте. Озокъда, бу гьалиги базар къайдалы яшавубузда яревкеликге ёл ачылгъан. Гертини излесенг, кёмекчи де табылмайгъан гьаллагъа аз ёлукъмайбыз.
Бу макъаланы охугъан адам да мени башымны къуршагъан ойлагъа батылмай къалмас. Къумукъ тилни нечесе минг йыллар болат йимик къатты кюрчюсю салынгъанны билмейген о да не шаирдир?
Мен охувчуман, халкъ шаири де, халкъ язывчусу да тюгюлмен. Тек кёп яш вакътимден берли билемен шаирни сёзю жавгьар къаш йимик, таш устаны къолундагъы чарлангъан таш йимик болмагъа герегин. Насиби бар адам оьзюню тилине сюрюнмес деп айтыла. Сёз ёругъуна айтсам, мен шаирлер ва язывчулар булан тыгъыс байлангъанман. Оланы кёплерине мен гьюрмет де этемен, олар булан оьктем боламан.
Тек арасында шо макъалада эсгерилген йимик шаирлер де ёлукъмай къалмай. Гьалиги шаирлени арасында да шолай гьакъылгъа къуллукъ этегенлери ёкъ тюгюл. Олар оьзлер-оьзлеге чатакъ салып юрюйгени ачыкъ зат. Мен ойлашагъан кюйде, шаир яда язывчу болгъан адамны инамлы ва герти къурдашлары гертиликни, миллетини абурун гётерип сатырлар язагъан къалам ва кагъыз болмагъа герек.
Амир АЛИЕВ.
Хасавюрт шагьар.
Зор Чёлню эревюллю уланы Мурат
Мурат Аджини биринчи китабын охугъанда мени елеген ойлар-пикрулар бир де эсимден таймай. Ахырда да бизге гертини, тюзню айтагъан адамыбыз гелди деген ой сююндюрдю, ругьландырды. Алда да мен бизин халкъыбыз, тухумубуз зор уллу деп гьис эте эдим. Шо гьакъда бизин бырынгъы йырларда йырлана, айтывларда, легендаларда айтыла. Шо гьакъда мени атамны йырлары. Шо гьакъда мени Къапчыгъай юртумну тарихи. Тюзлюкню билмек ва халкъыма айтмакъ деп оьзюню алдына борч салгъан булай алимни бергени учун кёк Тенгирине уллу разилик ва баракаллабыз.
Ону бары да китапларындагъы аслу мурат–халкъына эсин тапдырмакъ, тарихи эсин къайтармакъ. Биз мангушлар, манкуртлар болуп яшама тюшмейбиз. Эси ёкъ халкъны гележеги де, къылыгъы да ёкъ. Бизин тарихи эсибизни тапдыргъан Мурат Аджиге минг макътав. Мен шу ерде Мурат Аджини мурадына къыйышывлу атам да язгъан шиъруну сизин тергевюгюзге берме сюемен.
Тамурлар
Бары барлыкъ тамур булан ёл сала,
Тамурдан тас этген затны ел ала.
Бардан бола бар болмагъа гьар не де,
Ёкъ затдан бар болма болмай ине де.
Тюнегюндюр бизге тамур йиберген,
Тюнегюнге бирисигюн бет берген.
Сюегенлер оьз тамурун атмагъа
Сюер сагъа «тамурсуз!» деп айтмагъа.
Тамурсузну ташгъын алыр, сюрч алыр,
Тамуру бар тамурундан гюч алыр.
Саякъ еллер кёп къутургъан, кёп гезген,
Тамурун тас этгенлени кёп эзген.
Болма, инсан, толпанлагъа сен азыкъ,
Тюнегюнюнг–тамурларынг излей чыкъ!
Акъай АКЪАЕВ.
Мен Мурат Аджиге узакъ йыллар савлукъ ёрайман ва бары да къумукъланы атындан ону Зор Чёлге (Великая Степь) этген къуллугъу, къоччакълыгъы, Элин ва халкъын сюегенлиги учун баракалла деп де айтып баш иемен.
Минаханым АКЪАЕВА,
муаллим.
Къаламы сююндюре
Избербашдагъы шагьар больницада тиш доктор болуп кёп йылланы узагъында ишлейген оьтемишли Гьажи Гьажиевни юртуну тарихини гьакъында язгъан китапларын, «Ёлдаш» газетде чыгъагъан хабарларын, макъалаларын охумагъанлар кёп аздыр. Жагьил заманындан тутуп да ону журналист, язывчу болмагъа умуту болгъан. Школада охуйгъан чагъында бизин республика газетге ол язгъан макъаладан сонг юртундагъы сув быргъыланы ярашдыргъанлар ва юртлулары сув булан таъмин этилген. Шондан сонг ол газетде чыкъгъан критика макъаланы гючю болагъанны билген ва район, республика газетлер булан гьалиге ерли де байлавлукъ юрютюп тура.
Армияда къуллукъ этегенде ол асгер газетде оьзю булан къуллукъ этеген дагъыстанлы уланы гьакъында макъала яза. Макъала чыкъгъан сонг газетни редакциясындан огъар Москвадагъы пачалыкъ институтну журналистика факультетине тюшмек учун кагъыз йибериле. Гьажи онда барма нечакъы сюйсе де, уьйде уллу болгъан атасына оьзюню кёмеги тарыкъны англап, юртуна къайта. Врач-стоматологну касбусун танглай ва охуп битдирген сонг намуслу кюйде ишлей, ДР-ни ат къазангъан врачы деген гьюрметли атгъа да ес бола.
Язывгъа муштарлыкъ да ону парахат къоймай. Аслу ишинден бош заманында ол макъалалар яза, юртуну тарихин ахтара, чебер хабарлар яза. Натижада ону «Слово об Отемише и отемишцах», «Тайна амулета», «Килган–перевал судьбы» деген китаплары орус тилде чыгъа. Бу йыл – Маданиятны йылында буса ону «На весах судьбы» деген тарихи романы чыгъа. Романда пача девюрден берли Оьтемишде болгъан агьвалатланы, ватандаш давну ва Дагъыстанда совет къурумну тувулунувуну гьакъында язылгъан. Романны баш игити – инкъылапчы Амирхан Гамринский. Ону атын гьали юртдагъы школа юрюте ва юртну бир орамына да къоюлгъан. Юртлулары Къадрис ва Идрис Шихшабековлар булан, Юсупгьажи Хасаев, Муса Мусаев ва оьзгелер булан ол юртунда совет гьакимликни болдурмакъ учун къаст эте. Белгили инкъылапчы Уллубий Буйнакский булан ёлугъа, ол юртгъа гелгенде халкъны жыйып, жыйын эте. Чебер тилде язылгъан бу китапда Оьтемишни тарихини гьакъында язылгъан кёп маълуматланы билме бола.
Абдулла МАГЬАММАТОВ.
Избербаш.
