Шолай азманлыкълагъа тарыгъан тайпагъа барына да мангушлар деп айта болгъан. Гьали арабызда шо сёзню ич маънасын онча англамайгъанлар хыйлы бар. Манг (манглыкъ) – о дюр оьзю ким экенни де гьаран билегенликни, дагъы затны англамай яда англама авара болуп да билмейгенликни гёрсетеген эсгик, эрши сыпат. Бизин миллетни арасында, айтмагъа нечакъы авур буса да айтайым, мангушлукъну «мия авуна» тарыгъанлар кёп болуп бара. О онгсузлукъ айыкъ милли эси бар кеслеге кёп авур тие. Дюр, бизин асил аслусу, балкъывлу бырын тарихи булангъы халкъыбыз, оьзюню къадим заманлагъа тамур ташлагъан талайлы «хазналарыны» хыйлыларын тас этип, мекенли азман болуп къалмагъа тура хари деген ой мени рагьат болма къоймай.
Шону ташдырагъан мисалланы излеп, арек гетмеге де тарыкъ тюгюл. Шолай «хатабалагьларыбызны» хыйлыларына, озокъда, бир-бир тарихи гесеклерде алышына гелген гьукумат «гьужумлары» да айыплы, кёбюсю гезиклер, дагъы бирев де тюгюл, биз оьзюбюз айыплыбыз. Бир ягъадан мисаллар гелтире турмай, гьали мен мени миллетимни хыйлы-хыйлы вакиллери оьз ана тилине янашагъан кюйню аз-маз суратлап оьтейим.
Тили, онггъан эли ёкъ миллет оьзюню тюсюн, тюлюн тас этивге тарытагъан миллет болур. Дюньялыкъда шогъар «жанлы» шагьатлыкълар кёп бар. Шу гьали барагъан кююнде къойсакъ, генг ва терен тюрк тарихи булангъы мени къумугъум тилинден магьрюм болуп къалмакъ бар.
Бизде республика оьлчевюнде чыгъагъан «Ёлдаш» деген биргине-бир газет бар. Шону язып алагъанланы санаву артдагъы йыллар аз болагъаны жан ерибизге окъ болуп къадала. Гьар тирет язылывну вакътиси етишгенде, газетни къуллукъчулары «тиленчилеге» ошама аз къала. Газетге тутумлукъ этгенни сююп, гьаким ва тюгюл къумукълагъа нече тюрлю къайда да англатма да, тилеме де тюше. Шонча «талашгъанда» да иш гёнгюнгню хошлар йимик болуп тораймай къала. Муна, янгыз газетге (ва оьзге къумукъ ерли газетлеге) язылывну 2014-нчю йылны 2-нчи яртысына тиеген гьасиллеге гёз къаратайыкъ. Савлай республиканы оьлчевюнде «Ёлдашгъа» ярым йылгъа язылгъанланы санаву 5 мингге сама тармашмай. Магъа тапшурулгъан Буйнакск районда да «Ёлдашны» санаву гетген йылда болгъанындан эсе 100-ге ювукъ кемиген. Районда почтадан таба яздырып «Ёлдашны» 335 адам ала. Почтадан язылса, кёп багьа токътайгъаны саялы, биз, сёйлешип, оьзюбюз элтип алып уьлешеген газетлени санаву 235-ге чыгъа-чыкъмай. Халкъны санавун гёз алгъа тутгъанда, шо нечакъы бола буса да аз. «Ёлдашны» алагъанланы аслам пайы – школаланы къуллукъчулары. Нечакъы канты болса да, олар гьар йыл языла. Школаланы башчыларына ва шолай да къуллукъчуларына, миллет ишге оьзлер болагъан кюйде къошум болдурагъаны саялы, кёп баракалла сёзлер тийишли. Ишлеригиз уьстюнлю болсун сизин, муаллимлер!
Юртланы гьакимлерини бир-экисин эсгермегенде, оьзгелерини гьакъында бир яхшы сёз де айтма болмайсан. Буглен юртну башчысы М-Д. Загьратуллаев 20 «Ёлдашны» ва районда чыгъагъан газетни (40) яздыртгъан. Сонг Тёбен Къазанышда «Лайлатёбе» деген агъач цехни еси Гьайбулла Дадаев 50 газетни язып, алып ишчилеге пайлай. Ону йимик мадарлылар районда нече бар. Олагъа да бир зат да тюгюл чю яздыртып межитлеге берип сама уьлешдиртме. Къайдагъы затдыр!
Айтмасман деп тура эдим. Тек болмадым. Къазанышда «Океан» деген уллу той зал бар. Ону еси Абдулгьамит район администрацияны ичинде ишлей. Огъар базынып, барып газетге язылывну атын чыгъардым. Къайдан да бардым.
Ол: «…мени хозяйкам ТМО-дан таба ала шону…» – деди. Къайдан ала, ТМО-да «Ёлдашгъа» гьали де бирев де язылмагъан. Язылажакъбыз деп чи айтгъан. Сонг оьзюнде кёп къумукъ ишлейген район полиция бёлюкде гьар йыл не къара къаст этсек де, газетге язылагъан бир илли-инсан ёкъ. Язылгъан оьзге ерлерден де акъчасын жыйып алып болмай тураман. Оланы барысына да дегенлей газетлени оьзюбюз ташып алып етишдиребиз. Ярым йылгъа оьзюбюз етишдирсек, «Ёлдашгъа» язылыв 150 манатгъа токътай.
Бу ерде къайсы юрт нечакъы газетге язылгъанны гёрсетеген санавланы сизин тергевюгюзге беребиз.
Тёбен Къазаныш – 120 (почтадан) +50 («Лайла»).
Буглен – 65 (самодоставка) + 18 (почтадан).
Тёбен Жюнгютей – 46 (почтадан).
Халимбекавул – 39 (почтадан).
Эрпели – 37 (почтадан).
12-нчи профессионал коллеж – 30 (самодоставка).
Буйнакск райадминистрация – 30 (самодоставка).
Атланавул – 12 (самодоставка)+6 (почтадан).
Оьр Къазаныш – 22.
Район УКХ – 10.
Центр занятости – 10.
Къумукъ – 4.
Ишарты – 4.
Буйнакск шагьар – 24.
«Самодоставка» деп айтагъан къайдагъа гёре язылма рази болгъан дагъы да къурумлар да чы бар. Тек оланы айтгъан сёзюню ахыры гелип битмей тура. Дагъы болмагъанда, шоланы гелеген йылны 1-нчи яртысына сама яздыртма «къорлукъгъа» къоярбыз дагъы. Гьали заман оьтдю деп айтмагъа ярай.
Бары затны гьакъында айта турсам, макъалам кёп созулар. Шону учун ичинде менлиги ва оьз миллетине, тилине аз-сама жаны авруйгъанлыкъ гьиси бар адам, айрокъда халкъны башын тутгъан къумукъ гьаким, газетден бирев гелип тилемесе де, биргине-бир ана газетибизге янгылмай язылагъан кюйню этмеге гереклер. Эгер олар ва къалгъанлар бара-бара яда аста-аста мангушлукъгъа тарып къалма сюймей буса! Мангушлукъ буса, мен гьисап этеген кюйде, миллетни ёкълайгъан аламатланы бирисидир. Язывну барышында тувгъан сатырлар булан бу макъаламны да тамамлайым:
Яшавлукъда сынаву кёп асил кес
Сырын ачмас ичде ятгъан дертини.
Тенг этмеге ярай эрни игитге
Герек ерде айтып болгъан гертини.
Эгер элде тирлик, бирлик ёкъ буса,
Ишлер болмас бирден-эки балкъыма.
Миллет онгур, къоччакълары кёп болса,
Аявсуздан жаны авруйгъан халкъыма…
Абдулла БУГЛЕНЛИ.
