Яшавубузну тазза буздулар
Айдемир Айдемиров – Кахулайдан. –Магъа шо заман 16–17 йыллар бола эди. Шо гюн бугюн йимик эсимде къалгъан. Гьали бизге бир тайпа гьакимлер о якълагъа оьзюгюз сююп гетгенсиз деп айтма къарайлар. Шо дурус тюгюл, бир илли-инсан оьзю тувгъан, яшагъан ерин къоюп гетмежек. Къатынлар: «Аллагьисен къоюгъуз хари, шунда къалайыкъ, яшайыкъ»,– деп, ялбарып тилеп, йылай эдилер.
Дагъыстанны башын тутгъан гьакимлер гелип, халкъны да жыйып, Кахулайда жыйын этдилер. Олар жамиятгъа: «Сиз Хасавюрт районгъа гёчмесегиз ярамай»,– деп билдирдилер. Бизин юртда Нюрмагьаммат деп бир гиши бар эди. Ол шо жыйында чыгъып: «Эгер сиз бизин юртубузда яшама къоймай бусагъыз, бизге оьз маканыбызда яшама ярамай буса, Шамхал-Тирменни къырыйында (гьали туснакъ ерлешген ерде о заман Кахулайны будай чачагъан авлакълары болгъан), чатырлар къуруп, тёлелер этип сама турайыкъ. Сонг оьзюбюз болгъан кюйде уьйлер этип гирербиз. Шо якълагъа бизин йибермегиз»,–деди. Шо заман уллу гьакимни: «Дагъы да бир сёз айтсагъыз, мышыгъышлардан да ариге чыгъаражакъбыз», – деген сёзлери яхшы эсимде де къалгъан, оьлгенче де унутмажакъман. Шолай, жаныбызгъа тувуп, гючден бакъдыргъан сонг, оьзюбюз сююп гетген боламы дагъы? Уьйлеринден тербенме сюймей къатынлар йылай эдилер. Биревге де языкъсынмадылар. Бирев де дагъы авзундан пус чыгъарып да болмады. Къызардашым, иним, бары халкъ поездге минип гетдилер. Мени атам колхозда ишлей эди, биз бусакъ ат арбагъа минип бардыкъ.
Кахулайны «9 Январ» деп дюньягъа айтылынып къалгъан бек бай миллионер колхозу бар эди. О заманлар миллионер деген сёз де ёкъ эди. Колхозну нечакъы тувары, йылкъысы, юк ташыйгъан машинлери, нечакъы байлыгъы, берекети бар эди. Шоланы барын да къоюп гетмеге тюшдю.
–Айдемир агъав, гьакимлер де гелип, жамиятны да жыйып жыйын этген сонг, сизге олар Хасавюрт районгъа не саялы гючден гёчюрегенни англатмадымы? Себеби болма тюшмейми?
– «Мунда Нефтебазаны ишчилери гелме герек. Сиз буса, мычыгъышланы бошалгъан юртларына барма тарыкъсыз», – дедилер. Дагъы гьеч бирев бизге неге гетме тюшегенни айтып англатмады. Шо якъгъа бизин къувалап йибермеге сюйгенлер. Къызардашым, гьакимлер бизин яшавубузну тазза буздулар, айныма къоймадылар. Бары мал-матагьыбызны къоюп гетип, ят ерлеге сыйынма тюшдю.
Мунда къайтгъанда къарайбыз, уьйлерибизни башгъалар елеген. Ичинден чыкъма сюймейлер, шолагъа биз тёлеген акъчаны къайтарыгъыз деп, кёп уллу багьаланы айта эдилер. Ончакъы акъчаны ким берме бола эди? Бизге шончакъы харж къайдан гелсин? Бизин колхозда да ишлетип, онда болгъан ашлыкъны давгъа, фронтгъа йибердик, биз учуп барагъан тюк чакъы затны гёрмедик. Шонда оьзюбюзню огородларыбызгъа чачгъан ону-муну ашап турдукъ.
Юртума къайтара гелгенде, турма, яшама ер ёкъ. Ер сатып алып, шонда уьй тигип яшап тураман. О заманда да, сизин о якъгъа бакъдыргъан буса, онда туругъуз деп, уьй-эшик этме къоймай нечакъы бизин къаныбызны ичдилер. Буссагьатда да уьюмню документлери законсуз этилинген кюйде алышынмагъан. Шо йыллар анамны атасыны ярым гектардан да уллу баву бар эди. Юртда къалгъан бир къатынгиши шондан бир гесек ерни берген эди. Сонг шо ерден таба тавгъа чыгъагъан ёл этмеге сюе деген хабар чыкъды. Мен де, шондан да къуру къаларман деп къоркъуп, учуз багьасына сатып къойгъан эдим. Гьали онда 10–15 адам уьйлер тургъузуп, яшап туралар. Мени уланларым бар, шо ерде мина къуруп бола эдик. Биревлер ерлерибизни, уьюбюз-эшигибизни елеп къойдулар. Мен школагъа барагъанда, анабызны анасын сакълап тургъан эдим. Ону ожагъы болгъан ерде башгъа бирев уьй къуруп яшай. Гьукумат бизин яшавубузну бузукъ этди. Ондан гьалиге ерли бир кепек де, бир зат да гёрмегенбиз. Гюнагьларындан Аллагь гечсин, Юсуп Алиев кёмек этемен деп нечакъы да чапды, тек ол да болмады.
Гьали Къараманда гечеси-гюню булан жагьиллерден уллулагъа ерли онда турагъаны 2 йылдан да кёп бола. Шо ерни халкъгъа берип башына чыкъмайлар. Оьзге халкъгъа шонда ер бермеге неге ярай, бизге, ерли халкъгъа, топурагъыбызны бермеге неге ярамай? Шо – бизин ата-бабаларыбыздан къалгъан майданлар. Оланы яшаву шонда оьтген. Пачалыкъны топурагъы деп чыгъып гелелер. Яхшы, болсун, биз де пачалыкъны ичинде яшайбыз. Неге халкъны гьайын этип, тийишли ерибизни къайтармайлар? Муна гьали гючден гючюрювню ялынына тюшгеник 70 йыл бите.
Инг къайгъылы гюнлер эди
Загьматны ветераны, политика ва жамият чалышывчу Вагьит Абдулмежитович Вагьитов да шо вакъти бир тигим чакъы уланпав болгъан буса да, загьрулу йыл ону да яш юрегин агъуламай къоймагъан. Ол да бизин жанлы лакъырыбызгъа къошулуп, оьзюню башындан гетген къыйынланы гьакъында эсге ала:
–Мени аявлу юртум Таргъуну гюч булан Хасавюрт районгъа гёчюргенли бираздан, апрель айны 12-синде, 70 йыл битежек. Шо йылларда сюргюнню ва гючден гёчюрювню азабын тарихи булангъы савлай халкълар, агьлюлер чекген. Мен буса гьакимиятны зулмучулугъундан къыйын гёрген уьягьлюбюзню къысматыны гьакъында хабарлама сюемен.
Мени яшлыгъым Уллу Ватан давну йылларына расланды. Бугюн «давну яшлары» деп айтылагъан мен де, оьзгелер йимик, аталаны гьай этивюнден ва илиякълы сёзюнден магьрюм къалып оьсген яшларбыз.Мени (Аллагь рагьмат этсин) о дюньягъа гетген анам оьсдюрюп тарбиялагъан. Анам хабарлагъан чакъы зат мени эсимде къалып билемен. Мени атам-анам Абдулмежит ва Айханум бир-бирине бек къыйышагъан чер эди. Дос-къардаш айтагъан кюйде, олагъа янгыз бир-биревню асырап яшамакъ къала эди. Амма къысмат олар гёзлейген, умут этеген кюйде болмагъан. Уллу Ватан давну башында бирче яшап турагъан агьлю тозула. Бизин уьягьлю шо заманлар нечик яшагъанны гьакъында бираздан сонг эсгерермен. Неге тюгюл, бу ерде мен атамны гьакъында бир-эки сёз айтмагъа сюемен.
Фронтда, давда оьлгенлени гьакъында ахтарыв иш юрютеген орус къатын Валентина Васильевна магъа давда жан берген атамны гёмюлген ерин тапма кёмек этди. 1985-нчи йыл Уьстюнлюкню 40 йылын белгилейгенде, олжам ва авлетлерим булан атамны къабуруну уьстюне барып, гюл байлам салдыкъ. Шондан сонг гьар йыл ол гёмюлген ерге етише эдик.
Мени атам къанлы давланы алдында Таргъуну «1Май» деген колхозуну ёлбашчысы эди. Бизин пачалыгъыбызгъа къыйынлыкълар гелгенде, атамны Къызыл Армиягъа чакъыралар ва Сталинграддагъы дав-политика училищеге бакъдыралар. Ону битдирген сонг, Къыбла-Гюнбатыш фронтну 278-нчи атышыв дивизиясыны 853-нчю атышыв полкунда политрук болуп къуллукъ эте. Атам 1942-нчи йылда жан бере. Ол Воронеж областны Лиски шагьарында гёмюлген.
Гьасиликалам, Таргъуну колхозчуларын гёчюрме сюе деген аччы хабар гелгенде, анам къараларын да чечмей, атама, чакъсыз яшавдан гетген къызына (мени къызардашым) тёгеген гёзьяшларын да токътатмагъан, къайгъыгъа дёнген вакътиси эди. Шо иш 1944-нчю йылны язбашында болду. Мени анам колхозну ортакъчысы болмаса да, амма Магьачкъаланы шагьар советини исполкомуна фронтовикни уьягьлюсюн дюньяны бир къырыйына чыгъарып йиберегенде бир де пуршав этеген адам болмады. Атамны оьз къыйынына тикген уьй-эшигин де, йыллар булан жыйылгъан мал-матагьын да къоюп, алгъасап жыйылып, Хасавюрт районну сюргюнге тюшген мычыгъышлар яшап турагъан Бамматюртуна гёчмеге тюшдю.
Онда бизин гёз алдыбызда къувалап, улуп турагъан уьягьлюню уьюне гийирдилер. Шо балагьны гёрмеге нечакъы да къыйын эди. Конституциягъа къаршы юрюлген гьаракатны натижасында даим яшап тургъан ерлерибизден бизин гючден гёчюргенлик мени уьягьлюмню яшавунда бир заманда да унутулмажакъ инг къайгъылы гюнлери болду. Шо къагьрулу 1944-нчю йылны унутма къараса да, бажарылмажакъ, биревню де эсинден таймажакъ. Неге десегиз, янгыз бизин агьлюню тюгюл, оьзге ожакъланы къысматына да кёп гючлю таъсир де этген, юреклеринде бир заманда да савболмажакъ терен яра да къойгъан.
Янгы ерибизде бек къыйын болду. Ялынлы азап чегивлерде гьалсыз, гючсюз, аздырагъан аврувлардан уллулар да, яшлар да оьле эди. Аллагьны рагьмусу булан сав къалгъанлар бек гючлю ачлыкъда, жан бермес учун алаботаны ашай туруп, гьаранбалагьгъа яшадылар. Ашдан къурсакълары тоймайгъангъа, шишип къала эдилер. Адамлар къуру къалывдан, талайсызлыкъдан ассиленип, къыйынлыкъланы гётерип болмай, оьзлени тарихи маканы Таргъугъа къайта эдилер. Оланы да тутуп, къайтара Бамматюртгъа бакъдыра эди. Сонг олар администрацияны янындан такъсырлана эдилер, ондан къайры да, халкъ айыплап, суд гесе эди.
Шондан сонг кёп сув эниш акъгъан, тек бизин эсибиз къайгъылы кюйде шо агьвалатлагъа элте. Шо эллени топурагъыны мююш-къувушуна ерли бизин оьлген лап ювукъ адамларыбызны, яшланы эсге сала. Мени юртлуларым бугюнлеге ерли шо адам унутуп болмайгъан къайгъыны гюч этивге, зулмугъа гьисаплай.
Къыркъынчы йылланы ахырында онда биз сыйынгъан уьйню есиси къайтып гелди. Къатты буварывлагъа да, къаршылыкълагъа да къарамайлы, бизин уьягьлю оьзлени адамлыгъын этип, шо инсангъа уьюн де, мал-матагьын да эсен-аман къолуна тапшуруп, Таргъугъа къайтды.
Гелсек гелейик, мунда да къуванма зат ёкъ. Дёртде якъда чёкген ерлер, харабалар. Бизин уьюбюзню ят адамлар елеген, мал-матагьыбыз талангъан. Шону ичинде яшайгъанлагъа уьюбюзню бошатыгъыз, чыгъыгъыз деп талап этдик. Тек бирев де хыбырлама сюймей, чыкъмайбыз деп хыр туралар. Шо заман мени анам бизин уьюбюзню къанатыны тюбюне алгъан «Дагнефтге» арз эте. Олар огъар къулакъасмай ёлуна сала.
Мени анам уьйлерибизни, бары да малыбызны къайтарып алмагъа сююп, оьрде олтургъанлагъа да, къайда да чыкъды. Тек бирев де кёмек этме къарамады. Артда ол халкъ судуна арз этди. Халкъ суду буса, сюйсе авамлыгъындан болсун, сюйсе сутурлугъундан этсин, адамланы арасындан чёплеп-чёплеп айырып, законну оьзлеге онгайлы кюйде пайдаландырып, эришивлю уьйлени биревлени атына байлай эди. Шолайлыкъда, суд тенг кюйде ихтиярланы да, якълавну да, гертиликни де токъташдырмады. Суд оьз малына ихтиярлыкъны токъташдырагъан законну талапларын да бузду. Уьстевюне, фронтда Совет Армияны жан берген офицерини гьакъылбалыкъ болмагъан яшларыны да ихтиярларын якъламады.
Мен, атамны орнун тутагъан ондан къалгъан вариси, 1967-нчи йылда шагьар судгъа иск бердим. Ондан сонг арадан кёп йыллар оьтген деп мени искиме къарамайбыз дедилер. Тек мен шо йыллар гиччи яш болгъанны да гьисапгъа алып, о замангъы, йыракъ мезгилни янгыртсын деп тиледим. Пысып, жавап да бермедилер. Артда буса мен республиканы прокуратурасына бардым. Ондагъылар магъа тынглап да авара болмадылар. Бизин Дагъыстанда оьзюбюзню ихтиярларыбызны якъламагъа имканлыкълар ёкъ экенге де мюкюр болуп, терс къарарлар къабул этген адамлагъа байлавлу тюзлюкню, гертиликни болдурар деп умут этип, Россияны прокуратурасына яздым. Ондан да пайда болмады. Тюзлюкню артына чыгъып болмагъандан сонг, мен дагъы шо масъаланы гётермей къойдум.
Артда анам да, къызардашым да гечиндилер. Мен де асгер борчумну кютдюм, институтну да битдирдим. Гьали буса пенсиядаман.
Гюч этип бизин башгъа ерлеге гёчюргенлик тарихге гирсе де, амма ону авур югю юрегибизден таймагъан.
Паху Гьайбуллаева.
(Арты гелеген номерде болажакъ)
Автор чыгъаргъан суратлар.
