Уллу Ватан давну гьа­къында кёп китаплар язылгъан. Яш заманымдан берли совет язывчулар Михаил Шолоховну, Иван Стаднюкну, Юрий Бондаревну, Константин Симоновну, шаир Александр Твардовскийни асарларын кёп охугъанман.

Василь Быковну «Танг тюшгюнче чыдасакъ», «Эсделик», Светлана Алексиевични «Дав къатынгишилени иши тюгюл», фронтовой язывчу Пётр Михинни «Артиллеристлер, Сталин буйрукъ берген! Уьстюнлюк учун яшавубуз аямадыкъ» деген асарлары юрегиме айрыча батгъан. Асарланы гьарисинде совет солдатланы, гиччи чинли офицерлени, къатынгишилени игит ишлери, гьар гюнлюк дав шартлардагъы яшаву суратлана.

 

41-нчи йылданбыз…

 

Очеркибизни Игити Хизри Алиев 1922-нчи йылда Башлыгентде тувгъан. Ата-анасын тез тас этген уланъяшны ювукъ дос-къардашы оьсдюрген, тарбиялагъан. Балики, шону учундур, асгер командованиени гьар савгъатгъа гьазирлеген ка­гъызларында ол дос-къардашым ёкъ деп язгъан. 1941-нчи йылны март айында 18 йыллыкъ Хизри Алиев тенглилери булан Къызыл Армияны сыдыраларына чакъырыла. Бырынгъы Башлыдан баш алгъан юртланы бириси Башлыгентде оьсген яшёрюм, асгер къуллукъларына тез уьйрене ва узакъ къалмай сержант чинни ала, атышывчу ротаны бёлюгюню командири этилип белгилене. Уллу Ватан давну шо чинде къаршылай.

Тарихден белгили болгъаны йимик, 1941-нчи йылда давгъа тюшген совет солдатланы гьар 100-ден 3-вю сав къалгъан. Хизри агъай да – шолай талигьлилени бириси.

Фронт язывчу Пётр Алексеевич Михинни асарларында «окоплардагъылар» деген сёз кёп къоллана. Олар – солдатлар, матрослар, сержантлар, старшиналар ва батальонну командирине ерли гиччи офицерлер. Оланы гьариси – душмангъа бетге-бет туруп автомат, бичакъ, сапёр лопатка да булан дав этген адамлар. Хизри агъай да – шолайланы бириси, беш йылны узагъында дав этген, 4 керен яралангъан.  

 

Даим эсибиздесен…

 

1965-нчи йылда магъа ­янгыз 8 йыл битген эди. Анабыз тарихден дарс берегени себеп болуп, мен де тарихни сюймеге башладым. Шо йыл бизин уьлкеде Уллу Ватан давну 20 йыллыгъы белгиленди.Хизри агъай да шо йыл Москвада жыйылгъан 4-нчю Украина фронтгъа гирген Приморский армияны ветеранларыны ёлугъувуна чакъырылды. Ёлугъувдан ол бек рази болуп къайтды. Фронтовиклени гьарисине савгъат гьисапда берилген Уллу Ватан давну тарихине багъышлангъан 2 томлу китап булан гелди. Бизин гьар ёлугъувубузда ол дав ишлери гьакъда хабарлай туруп, шо китапны лап аявлу савгъат йимик къолуна ала эди. Гьали 55 йыл арадан гетген сонг, ону давда болгъан игит ишлери гьакъындагъы эсге алывларын язмагъаныма бек талчыгъаман.

Хизри агъайны асгер яшаву аслу гьалда 1137-нчи «Ростовский» полкда оьтген. Ростов-Дон шагьарда къурулгъаны саялы асгер бёлюкге шолай ат берилген. 1941-нчи йылны октябринде полкну Таганроггъа бакъдыра. 339-нчу атышывчу дивизия Миус оьзенни боюнда немис фашистлени къаршылай. Давгъа толу гьазирленмеген дивизия кёп адамын тас эте ва Ростовну тюбюндеги Матвеев курганны айланасына тайыша. Алты айлар гетип, дивизияны Кавказ боюна, Краснодар крайгъа йибере. Шо давларда дивизияны бёлюклери, асгерчилери дав сынавун ала, сыкълаша.

Уьстде айтгъаным йимик, эсделиклерин язмагъаныма гёре давну биринчи йылларында Хизри агъай асгер къуллукъларын нечик кютгенин, давну отун, аччысын нечик ютгъанын билмеймен. Амма ол бир осаллыкъ да этмегенине шекленмеймен. Кавказны якълагъаны саялы берилген дав медаль да сёзлериме шагьатлыкъ эте. Ону дав ёллары аслу гьалда Темиркъазыкъ Кавказ, Къара денгиз бойлар учунгъу къагьрулу ябушувлар булан байлавлу.

 

Нап учунгъу ябушув

 

1942-нчи йылны орталарында немис-фашистлер Харьков шагьарны елей ва аслу гючюн къыблагъа бакъдыра. Душманны бир группасы Темиркъазыкъ Кавказдан таба Бакюге тербене, бириси группасы уьлкебизни нап ва оьзге маллар булан таъмин этеген уллу темир ёллар оьтеген Сталинград шагьарны елемеге бакъдырыла. Эгер шагьарны елесе, Бакюге де ёл ачыла, бизин асгерлени бензин ва оьзге нап продукталар булан таъмин этивде де уллу пуршавлукълар тувулуна. Шону учун эки де якъны арасында уллу ва къыргъын давлар башлана. Хизри агъавубуз къуллукъ этеген 1137-нчи полк Темиркъазыкъ Кавказ учунгъу давлагъа гирише. Эки де якъда бирев де бири-бирин аямай. Кавказ фронтда немислени «Эдельвейс» деген тавларда дав этмеге уьйренген атышывчу дивизиясы къоллана. Бизин асгерлер не этип де оланы алгъа бармагъа къоймай токътата. Ноябр айда Сталинградда да гьал алышына. Бизин асгерлер гьужумгъа гётериле ва эки айдан немислени Сталинград группировкасын къамавгъа сала. Шо буса немислени Кавказ группировкасын да осаллашдыра. Олар Къырымгъа багъып тайыша. Къырым кимни къолунда буса, Къара денгиз де оланы къолунда деп негьакъ айтылмагъан. Эгер Къырым азат болса, бизин асгерлеге Балкан пачалыкълагъа, олардан Европагъа ёл ачыла. Шону англагъан немис командование Къырымда 3 къат этилген бекликлерин къура. 1943-нчю йылны февралында дивизия Краснодар крайны азат этмеге башлай, яй айлар дагъы да «къайнар» болажагъын эки де якъ мекенли англай. Шоланы арасында оьзюню гиччи бёлюгю булан Хизри агъай да оьз ерин таба.

 

Къырым бизинки болмагъа тарыкъ

 

1943-нчю йылны июль-август айларында Къырымны бекликлерин елемеге бажарылмай. Янгыз сентябрни 16-сында немислени бекликлери къолгъа тюше. Таман ярыматав толу азат этиле. Игит ишлери саялы дивизиягъа «Таманская» деген ат бериле. Таман учунгъу давларда гёрсетген игитликлери саялы кёбюсю солдатлар, офицерлер дав орденлер, медаллар булан савгъатлана. Шоланы арасында бизин ­агъавубуз да бар.

Къызыл Юлдуз орден фронтовиклени арасында сыйлыларындан саналып гелген. Эки фронтовик къаршы болса, бириси бирисине «Юлдузунг» бармы деп сорай болгъан. Бизин Хизри агъайыбыз 22 йылына шо орден булан эки керен савгъатлангъан.

339-нчу Ростов-Таман атышывчу дивизияны 1137-нчи атышывчу полкуну бёлюгюню командири Хизри Алиевни Къызыл Юлдуз орден булан савгъатлавгъа 1944-нчю йылны 31-нчи августунда язгъан кагъызында: «Кубанны, Таман ярыматавну азат этив давланы ортакъчысы къоччакълыкъ гёрсетген. Игитлиги, гьаракатчылыгъы булан дав этивде солдатларына уьлгю болуп токътагъан, оланы игит ишлеге гётерген. Даим ал сыдыраларда болгъан, салынгъан дав масъалаланы уьстюнлю чечген», – деп язылгъан.

Къырым ярыматавну азат этив операция Уллу Ватан давну йылларында болгъан дав операцияланы арасында гёрмекли ер тутгъан. Башлап Мелитопол, сонг Керченско-Эльтегенская операциялар оьтгерилген. Къырымны азат этив давлар апрелни 8-нде башлангъан.

Хизри агъай къуллукъ этеген 339-нчу дивизия ­оьзюне генерал А.И.Еременко башчылыкъ этеген армияны сыдыраларында Къырым учунгъу давларда актив ортакъчылыкъ этген. 339-нчу атышывчу дивизияны командири полковник Г.Т.Василенко 1944-нчю йылны 2-нчи майында старший сержант Хизри Алиевни Къызыл Юлдуз ордени булан савгъатламагъа берген кагъызында булай язылгъан: «Къоччакъ ва игит воин. Къырымны азат этив давларда тири ва къатты хасиятлы командир гьисапда гёрсетген. Душманны артиллерия атышывларына да къарамай, бёлюгю булан немислени окопларына гирген автомат ва гранаталар булан ёл ача туруп, 7 немисни оьлтюрген, 6 румын солдатны ва 1 офицерни есир этген».

Апрелни 8-нде 51-нчи армия Къырымны азат этив операцияны башлай. 10-дан 11-не чыгъагъан гече олагъа армияны солдатлары да къошула. Эртенге таба Керч шагьар азат этиле. Майны 5-нде Севастополь учунгъу давлар башлана.

«Сапун тав» – Севастопольну къыбла-гюнчыгъыш ­ягъындагъы 280 метр бийик­лиги булангъы тав. Шагьар учунгъу давларда аслу болуп гелген ер. Шону учун немислер онда уьч къат бекликлер къургъан. Сагьат ярым юрюлген артиллерия атышывлардан, самолётлардан бомба ташлавлардан сонг, атышывчу бёлюклер алгъа тербене. 10 сагьат 30 минутда башлангъан гьужум ахшам сагьат 8-де уьс­тюнлю тамамлана. 10 сагьатны ичинде юрюлген къыргъын чабушувда кёп совет ва немис солдатлар жан берелер. Шо давларда Хизри агъай да актив ортакъчылыкъ этген, игитлик гёрсетген.

1137-нчи атышывчу полкну командири полковник Полевит (сонг 339-нчу дивизияны командири, шо давларда жан да берген) 1944-нчю йылны июн айыны 15-нде старший сержант Хизри Алиевни «Макътавлукъну» 3-нчю даражалы ордени булан савгъатламагъа берген кагъызында булай язгъан: «Къоччакъ ва игит воин Къара денгизни Къырым бойларын немис-фашист елевчюлерден азат этив давларда къоркъувну билмеген, жанын аямагъан, бёлюгюню солдатларын игит ишлеге ругьландыргъан. Севастопольну азат этивде 10 немис солдатны ёкъ этген, душманны пулемётчусун пулемёту булан къолгъа алгъан».

«Сапун тав» учунгъу давларда Хизри агъай бирче дав этген ювукъ ва инамлы къурдашын тас этген. Шо себеп болуп, ол гьасиллигин сакълап болмай, оьтюп барагъан есир этилген немислеге автомат булан атышмагъа уруна. Натижада такъсырлана, кавалерия дивизияны артиллерия полкуна бакъдырыла. Кёнигсберг шагьарны азат этивде гьаракат кюйде ортакъчылыкъ эте.

Ахырынчы игитлигин ол 1945-нчи йылны май айыны 1-нде Регелин деген юрт учунгъу давда гёрсетген. Топчуланы бёлюгюню атышывчусу яралангъанда, Хизри агъай тезлик булан ону ерин тута ва чалт айланышып, душманны атышыв точкасын ва 6 солдатын ёкъ эте. Шо гюн ол дёртюнчю гезик яралана ва «Къоччакълыгъы учун» деген дав орденлеге тенгленеген медаль булан савгъатлана.

1945-нчи йылда 23 йыллыкъ Хизри агъай ата юртуна къайта. Агьлюсюн къура, пенсиягъа чыкъгъынчагъа райпотребсоюзну Къаягент райондагъы къурумунда чалыша. Уьягьлюсю Хадижат бажив булан 4 яшны оьсдюре, яшав ёлуна тюзелте. Ол 1995-нчи йыл яшавуну 73-нчю йылында гечинген. Яшагъан ва загьмат тёкген Башлыгентде ва Янгыкъаягентде ону унутмайлар. Уллу Ватан давну 75 йыллыгъыны алдында игитни аты Янгыкъаягентни орамларыны бирисине къоюлгъан.