Башлы – 1877-нчи йылда Дагъыс­танны къыбласында ерли гьакимлигине къаршы гётерилген халкъланы башын тутгъан уллу къумукъ юрт. Шо себеп болуп юрт бузулгъан. Арадан 5 йыл оьтюп, юрт ва юртлулар уьч янгы гиччи юртлагъа бёлюнген. 2016-нчы йылда Я.Б.Гьамзатовну, М.Р.Рашитовну гьаракатчылыгъы ва акъча маялары булан юртну ва юртлуланы тарихине байлавлу «Башлы ва башлылылар (тарих ва гьалиги девюр)» деген терен маъналы китап чыгъарылды. Бу йыл эки де авторну уллу ва пайдалы иши Дагъыстанны Пачалыкъ савгъатына лайыкълы болду. Китапны ахырынчы бетлеринде Башлыны лап белгили уланларыны ва къызларыны суратлары ва атлары ерлешдирилген. Башлыны шо замандагъы къадилерини бириси Улаш-къади Минатуллаевни сураты – биринчи ерде. О негьакъ этилмеген. Бугюн кёбюсю башлылылар Улаш-къадини яшав ёлун билмейгенин къызгъанасан.

Улаш-къади 19-нчу юз йылланы орталарында Башлыдагъы сала оьзденлени агьлюсюнде тувгъан. Яш чагъындан башлап ерли алимлени кёмеги булан дин илмуну уьйренген, Акъушада ва оьзге юртларда билимлерин камиллешдирген. Айтылгъан акъушали ругьани ва алим Алигьажи булан къурдаш аралыкълар юрютген. Тамазаланы айтывларына гёре, эгер Башлыны айланасындагъы юртларда яшайгъанлар къуллукъгъа барса, Алигьажи оланы Улаш-къадиге къайтара болгъан. Биз ойлайгъан кюйде, шолай янашыв Алигьажи Улаш-къадиге лап оьр къыймат бере болгъанын бирдагъы керен исбат эте.

Инкъылап уьст болуп, совет гьакимлиги къурулгъан йылларда, байлагъа-бийлеге йимик, дин къуллукъчуларына да къаршы бек къыйыкъсытывлар этилген. Акъушалы Алигьажини агьлюсю йимик, Улаш-къадини агьлюсю де шо балагьгъа тарыгъан. Совет гьакимлигини гьукмуларына кюрчюленип, ону яшавлукъ уьйлери сувурулуп алынгъан, оьзю ва агьлюсю «халкъны душманлары» деген ат тагъылып туснакълагъа йиберилген. Уланы Магьаммат Сибирден къайтмагъан. Улаш-къадини оьзюн, оьмюрюн гьисапгъа алып, языкъсынып юртда къойгъанлар. Уланыны къызы хабарлайгъан кюйде, ожагъы алынгъан сонг, белгили къади орамда къалгъан. Огъар языкъсынып, юртлу бир касип адам ону оьзюню уьюне гелтирип сыйындыргъан. Гьакимлерден къоркъуп, къадини къызлары атасына арт берген. Гьасили, айтылгъан динчибизни яшавуну арт гюнлери уллу къыйынлыкъларда гетген. Шоланы гётермей, ол 1937-нчи йылда оьзю биринчилей уьйлерин тикген Гьапкъайгентде гечинген ва гёмюлген. Ону яшавун, дин илмугъа этген къошумун ташдыра­гъан маълуматлар кёп аз. Ону язмаларыны бирлери 1877-нчи йылда Башлыда болгъан давланы от-ялынларында яллагъан, бирлери буса авлетлерине къалгъан. Шоланы ёкъ этивге совет гьакимлиги де ёл берген. Шону учун Улаш-къадини яшав ёлун о замангъы уллуларыбызны эсге алывлардан таба яратмагъа болабыз.

Бу йылны августунда Улаш-къадини гьакъында маълуматлар жыймакъ муратда Башлыгентде, Гьапкъайгентде болдум. Башлыгентде ону уланы Магьамматны къызы Перизат булан ёлукъдум. Ол уллатасыны гьакъында бизге билегенлерин, анасындан, дос-къардашларындан эшитгенлерин хабарлады. Гьапкъайгентге барып къарамакъны таклиф этди. Биз онда да болдукъ. Улаш-къадини къоллары булан къурулгъан уллу юртну, ону къоллары булан орнатылгъан уллу ва къартайгъан гьармут терекни де гёрдюк. Бугюн юртда Улаш-къадини уланыны уланыны уланы Магьаммат яшай. Таныш болдукъ. Ол бизин кёп сююп къаршылады. Улаш-къадини гьакъында оьзю билеген маълуматланы берди.

«Юртну бугюнгю жумамежитин эрмели таш усталаны табып ва гелтирип, Улаш-къади къурдуртгъан, – дей Магьаммат. – Ол бизге яхшы эсделик».

«Анабызны айтывуна гёре, Улашым (Улаш-къади) жагьиллигине де къарамайлы, гьакъыллы ва тюзлюкню бек сюеген адам болгъан. Башлылылар гётерген гьар нечик масъалаланы да ол билип ва кёп сююп чечип гелген адам. Ону савлай оьмюрю ата юртуна ва юртлуларына ба­гъышлангъан», – дей Перизат.

Башлыда 19-нчу юз йылны ахырында савлай Дагъыстангъа белгили Абза-къади, Шихша-къади, Магьаммат-къади яша­гъанлар. Улаш-къади, оланы кёплеринден оьмюрге гиччи болса да, оланы арасында билим якъдан, гьакъыл якъдан итти ва татли тили булан белгили. 1877-нчи йылдагъы башгётеривлени вакътисинде, айрокъда юртну гележек масъалалары чечилеген гюнлерде, ол Дагъыстанны генерал-губернатору Мадатов тизген хас комиссиягъа гирген ва, комиссияны башчысы князь Макеевни айтывуна гёре, Башлыны гележек яшавун къурувда уллу роль ойнагъан. Натижада, ону гьаракаты булан Башлы 6 пайгъа бёлюнмей уьчге бёлюнюп къалгъан.

Белгили агьвалатлар битген сонг, ол Гьайдакъ-Табасаран округну управляющийи, орус-тюркия давланы игити янгыгентли генерал-майор Амирчопан Уцмиев булан ювукълашгъан, ону кёмекчиси болуп чалышгъан. Перизатны эсге алывларына гёре, Улаш-къади Амирчопан булан бусурман дюньяны кёбюсю пачалыкъларында да болгъан. Генерал гечинген сонг (1914-нчю йыл) васиятына гёре ону гебинлеген, бусурман адамгъа этилеген бары да адатланы кютген.

– Амирчопан ва ону ювукълары Улашыма эсделикге берген савгъатларыны бирлери гьалиге ерли сакълангъан, – дей Перизат. – Шоланы арасында гьар тюрлю савут-саба бар. Сонг, Перизат бириси уьйге гирип уллу Къуран китапны алып чыкъды. Бу – уллатабыздан къалгъан китап. Башлап ол гиччи эди, сонг анабыз Бакюде яшайгъан белгили юртлубуз Заир Башлинскийге тилеп, ону уллу этип ­янгыртдыргъан, – деди.

– Уллу Ватан дав битген сонг, биз ата мюлкюбюз сатыла ва ону сатып алмагъа сюеген адамлар барлыгъын билдик, – дей Перизат. – Атабыз болмаса да, анабыз райис­полкомгъа барып, ата юртну сатып алды ва уьстюбюзге онгарды. Шо замангъы гьакимлер, атабызны байлыкъларын ахтарабыз деп, уьйлени экинчи къабатын буздулар. Къалгъанын сиз гёресиз.

Биз билеген кюйде, 20-нчы юз йылны экинчи яртысында Башлыгентде яшагъан дин алими гьисаплангъан Багьавутдин Мамаев оьзюне тюшген дин китапланы бирисинде Улаш-къадини 1877-нчи йылда Башлыда болгъан уллу агьвалатланы гьакъында этген язывларын тапгъан ва Башлыны халкъына етишдирген.

Улаш-къади Минатуллаев юрт учун кёп ва уллу пайда этген адам. Тек ону сыйлы аты, этген яхшы ишлери таман чакъы даражада белгили тюгюл. Ону аты не охув ожакълагъа, не юртну орамларына къоюлмагъан. Биз ойлайгъан кюйде, тюзсюзлюк­лени тюзелтмеге заман болгъан.