25 йыллар алдын орта ва оьр охув ожакъларда бизин Дагъыстанда совет гьакимлиги ерли большевиклер башын тутгъан ярлыланы байлар-бийлер булангъы ябушувуну натижасында уьстюн гелген деп уьйрете эди. Сонг белгили болгъан кюйде, дагъыстанлы большевиклени олай уьстюнлюклеге етердей гючю ва халкъны арасында якълаву болмагъан ва совет гьакимлиги бизге 1920-нчы йылда Россиядан 11-нчи Къызыл Армия булан гелген. Башлапгъы вакъти сабанчы халкъны аслам пайы янгы гьукуматгъа инангъан болма да ярай. Неге тюгюл, лап башында советлени яхшы ва пайдалы ишлери (айрокъда сёзлерде) аз болмагъан.

Тек шунда янгы яшав учун ябушуп, жанларын къурбан этген Уллубий Буйнакский, Зайналабит Батырмурзаев, Солтансайит Къазбеков йимик айтылгъан инкъылапчыланы сёкмек тюз болмас эди. Олар коммунист идеягъа гьакъ юрекден инанып, гертилей де яшавдагъы терслик­леге, тюзсюзлюклеге къаршы, загьматчы халкъны насипли этебиз деп айлангъан. Тек о инкъылапчы романтиклени ябушувуну, оьлюмюню натижасында къурулгъан янгы яшав халкъны насипли этген демеге къыйын.

 

Пайдасы

 

Большевиклер-коммунистлер гьакимликге гелгенче алдын да ярлы халкъгъа дюньядагъы яхшылыкъланы барын да этежекбиз деп сёз берсе де, сёзюнде табылмагъанлар, табылып да болмагъандыр. Неге тюгюл, табиатны законлары гючлю: нечакъы гьакъыллы адамлар ойлашгъан затны да яшав оьзтёрече айландырма бола. Башы яман да башланмагъан болгъан. 1921-нчи йылда И. Сталин ва С. Орджоникидзе гелип, янгы гьукуматны атындан Дагъыстангъа автономия (демек, онгачалыкъ, оьз масъалаларын оьзлер чечегенлик ва б.) берген. Тек бираз да гетмей, о автономияны янгыз аты къалып, бары масъалалар Москвада чечилме башлагъан.

Башлап янгы гьукумат сабанчы халкъгъа эркин топуракълар берсе де, бираздан коллективизация башланып, бары да ашлыкъны пачалыкъ чыгъарып алагъан кюйге айлангъан.

Башлап янгы гьукумат дин агьлюлеге сюйген кююнде динин юрютме къойса да, бираздан бар чакъы шайыхланы, устазланы ва оьзге билимли ва абурлу ругьанилени ёкъ этип йиберген.

Яхшы умутлар булан башланып, тек ахыры ямангъа айлангъан ишлени гьакъында биз дагъы да эсгережекбиз.  Олар янгыз къумукълагъа тюгюл, бары да СССР-де яшагъанлагъа да тие.

Оларсыз да совет гьакимлигини яхшы ишлери ёкъ тюгюл. 1920-нчы йыллардан тутуп, школаларда генг кюйде бары да яшлагъа билим берив башлана. Гиччилер учун яшлар бавлары, яслилер ачыла.  Гьатта уллуланы да изба-читальняларда, ликбезлерде охума уьйрете. Адамланы савлугъун сакълавгъа тергев берилип, ерлерде медицина идараланы санаву артма башлай.

Маданият, адабият, инчесаният тармакълагъа къызгъанмайлы харж гёрсетилип, юртларда клублар, китапханалар ачыла, милли тиллерде китаплар чы­гъарма, халкъ авуз яратывчулугъун жыйма башлай, театр, газетлер, журналлар чыгъа, радио ачыла. Ана тиллени, ерли тарихни уьйренмеге алимлер гьазир этиле. Пагьмусу, гьакъылы бар адамгъа охуп, билим алып, касбусуна гёре ишлеме имканлыкълар яратыла.

Заводлар, фабриклер къурулуп, гьар адамгъа ишлемеге ер болдурула. Халкъны яшавлукъ, экономика гьалы къолайлаша. Чагъы етишгенлеге пенсия бериле.

Ингдеси – адамларда пачалыкъгъа инамлыкъ тувулуна: пачалыкъ охутажакъ, иш бережек, къарт болгъанда, пенсия булан таъмин этежек, ачдан оьлме къоймажакъ ва башгъалары.    

 

Заралы

 

Гьакимликге ес болуп, узакъ да къалмай, янгы совет ёлбашчылар, алда айтгъанларын унутуп, халкъгъа янашывун алышдырма башлай.

Динге къаршы чаралар. 20-нчы йылланы ахырына таба бары да атлары белгили динчилени туснакъ этме гирише. Кёп-кёп межитлер ябылып, оланы еринде клублар ачыла. Къабурлардагъы сынташланы къурулушларда къоллап, халкъны ягьын сындыра. Ислам динге къаршы пропаганда юрюле, байрамланы уьйренген кюйде эркин оьтгерме яратмай.

Сабанчыгъа къаршы чаралар. 30-нчу йылларда колхозлар къурулма башланып, сабанчыны айры еслигине, эркинлигине де ахыр салына. Мадарлы, бажарывлу, оьз пикрусу булангъы сабанчыланы, кулаклар деп ат да тагъып, сюргюнге йибере.

Оьзге чаралар. Янгы совет пачалыкъ гьакимлигин сакъламакъ учун не ёлланы да, гьатта инсан аралыкъларда гьар девюрде де сёгюлген къайдаланы да къоллама  жиргенмейген бола.  Адамланы арасына бир-биревге шеклик, инамсызлыкъ, тилчилик, къоркъув яйыла.

20–30-нчу йылларда къумукъ жамиятны лап гёрмекли вакиллери репрессиялагъа тарып, туснакъ этиле, сюргюнлеге йибериле, гюллелене. Абусупиян Акаев, Жалалутдин Къоркъмасов, Багьав Астемиров, Темирболат Бийболатов йимик ва оьзге  миллетни оьр этген адамланы бирлерин гюллелей, бирлерин сюргюн эте.

Къумукълар учун 20-нчы асруда къопгъан лап уллу балагь – бизин халкъны миналы ерлерине тав халкъланы гёчювюню натижасында ерли халкъ оьз топуракъларына еслигин тас этип турагъанлыкъ.

Шо гёчюв политика 20-нчы йылларда аста булан башланып, 50-нчи йылларда гючленип, ерли халкъны миллет гьисапда оьсювюне, тилини сакъланывуна герти кюйде къоркъунчлукъ тувулуна. Совет гьакимлигини шо «савгъаты» къумукъланы гележегин де умутсуз эте.

Социализм учун оьзге дагъыстан халкълардан къумукълар артыкъ ябушгъан буса да, Москвадагъы уллу гьакимлени тюрк миллет деп, бизин халкъгъа бир де инамлыгъы болмагъан. Шо тюрклюгюбюзню гьакимлик учунгъу ябушувда хоншу халкъланы вакиллери уста кюйде бизге къаршы къоллап тургъан. Гьалиге ерли де Москваны къумукълагъа инамсызлыгъы гьис этиле.

 

Гьасиллер

 

Шолайлыкъда, бир якъдан совет гьукумат бизин халкъны билимини,  маданиятыны оьсювюню гьайын этген буса да, политика якъдан миллетни амалгъа геливюне ёл болдурмагъан. Гьатта шагьар, район оьлчевде де къумукълар оьз топурагъына еслигин тас этип бара. Аварланы, даргилени, лезгилени ва къалгъан халкъланы да оьзлени милли районлары бар, ятлар гелип оларда гьакимлик этип болмай. Къумукълар шолай имканлыкъдан магьрюм къалгъан. Башгъа дагъыстан халкъланы «автономиялары» бар деме де ярай, оьзлени гиччи ватанында миллетин оьсдюрме имканлыкълары кёп. Къумукътюз буса ортакъ уьйге айлангъан. Тавлар тюгюл, Къумукътюз Дагъыстан болгъан. «Интернационалист» деген совет англав да къумукълагъа йимик бек башгъалагъа къыйылмагъан. Совет девюрню репрессия ва пропаганда аппараты тарбияла­гъан ва ийлеген эсли наслубуз артдагъы 25 йылны узагъында янгы девюрню ругьун англап битмей, кёп затны оьзюбюз де утдурдукъ.

Совет девюрде аз санавлу халкъланы тили, маданияты, инчесанияты оьссюн учун гьай этилсе де, орус тилни, орус маданиятны таъсири гючленип, биз гюнден-гюн оруслаша  барабыз. 

Совет девюрде халкъ билимли, анг­лавлу болма башлады десек де, 1920-нчы йыл болгъанча алдын да къумукъланы билими, маданияты гючленме башлагъан. Демек, къумукълар гьукуматдан кёмексиз де оьсювню ёлунда болгъан. Балики, оьз барышында (эволюционно) къойгъан буса, бизин халкъ бу замангъа дагъы да алгъа гетер эди.

Гьали ёравлардан пайда ёкъ, болагъаны болуп битген. Шо гьакъда эсгермекни бир уллу пайдасы бар: биз о девюрдеги агьвалатлардан да дарс алып уьйренме герекбиз.

Ондан къайры да, биз совет девюрню танкъыт эте туруп, бугюнгю яшавну макътамайбыз. 30 йыллар алдын Совет Союзда тюзлюк де, парахатлыкъ да, законлукъ да, адамланы арасындагъы татывлукъ да бугюнден кёп керенлеге артыкъ эди. Биревлер бугюнгю къурумгъа демократия деме къарайлар. Ону демократия булан бир аралыгъы да ёкъ: законлар демократиялы, тек оланы къоллайгъан гьакимлер демократлар тюгюл. 100 йыллыкъ Моллакъа янгы девюрге «талавуризм» деп такъгъан ат бугюнге дагъы да бек къыйышывлу.

Гьасил чыгъара туруп, къумукъ халкъ учун совет гьакимликни пайдасындан заралы артыкъ болгъанны такрарлама сюебиз. Тек совет гьакимлиги гетип, янгы девюр гелгенде буса, бизин халкъны яшаву бирден-бир бузукълашды. Неге тюгюл, шо бузукълашывну кюрчюсю совет девюрде салынгъан эди.