Гетген жумагюн шо инсаплы гьаракат Таргъу юртдан башланды. Шо гюн юртгъа гирип барагъан ерде жамиятны гьаракатчылары жыйылгъан эди. Уллу эсделикге багъышлангъан жыйынны Таргъу юртну жамият советини председатели Магьамматамин Магьамматов ачды ва юрютдю. Ол оьзюню гиришив сёзюнде халкъны башындан гетген къайгъыланы, масъалаланы бирдагъы керен де эсгере туруп, сыйлы ташны ачма Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишеваны ва бизин ортакъ дертибизге шагьат болгъан Гилянханум Магьамматованы чакъырды. Ону уьстюне ябылгъан къумачны тайдыргъанда, огъар таргъулулар къачан ва къайсы юртгъа гёчюрюлгенни гьакъындагъы язывлагъа шоссагьат бар халкъ тикленди. Ондан сонг Таргъу юрт администрациясыны башчысы Али Усманов бу асил ишни яшавгъа чыгъарма чабып айлангъанлагъа баракалла билдирди. Таргъулу, белгили алим Абдул-Къадир Юсупович Абдулатипов оьзюню сёзюн булай башлады:
– Етмиш йыл алъякъда болгъан мусубатгъа мен де шагьатман. Шо къыйынлыкълар жагьаннемни азабындан бир де кем тюгюл деп айтмагъа ярай. Бу юртланы не саялы тозду? Неге тюгюл, о заман Дагъыстанны башын тутгъанлар бу уьч де юрт къумукъну лап баш кюрчюсю, лап биринчи таш салынгъан ери экенни биле эдилер. Бугюн де бизге гючден гёчюрюлген халкълар деген статус берилмеген,–деди.
Таргъу юртну тамазаларыны советини председатели Арсланали Зайналов оьзюню ойларын айта туруп, школадагъы яшлагъа гьар гезик бир сагьат бизин миллетни тарихини гьакъында хабарламакъны таклиф этди.
Сёз берилген Бекев Бекеев халкъны масъалаларын, талапларын гётерип, Дагъыстанны Башчысына ачыкъ кагъыз язгъанны гьакъында эсгерди. Тек шо гьали де жавапсыз къалгъанны айтды.
Къумукъланы къайгъы-дертинде даим ортакъчылыкъ этип гелген Дагъыстанны халкъ шаири Шейит-Ханум Алишеваны сёйлевю таъсирли болду. Ол пикрусун шулай башлады:
–Гьарибиз чыгъып кант этип йиберсек, нечакъы заман герек. Бизин къысматыбызны да, не болгъанны да барыбыз да билебиз. Мен ойлашагъан кюйде, бизин ичибизде татывлукъ да, инаныв да, бир-биревге таяныв да болмаса, бизин масъалаларыбыз бирдагъы 70 йыл чечилмежек. Чыгъып-чыгъып, ана тилибизде де сёйлемей, орус сёзлени де къошуп сёйлей бусакъ, дагъы не гьакъда айтмагъа болабыз? Ана тилибиз, ана топурагъыбыз, ана элибиз авулубуздан, юртубуздан башлана. Таргъу дегенде, уланы-къызы, уллусу булан тавланы-ташланы чартлатып чыгъагъан халкъ эдик. Къумукъну баш шагьары болгъан Таргъу. Кахулайны, Албёрюгентни халкъы да мундан чыкъгъан. Шону учун да бизде оьктемлик де, оьзденлик де болма герек. Не учун, ким учун биз кантыллайбыз? Бугюн салынгъан ташны бек уллу маънасы бар. Юртгъа гелегенде де, чыгъагъанда да гьарибиз гьар гезик муна эсделик таш, юрегибизде таш талав болуп турагъан масъалаларыбыз сёнмеген, дёнмеген, бир заманда да сёнмежек деп ойлашажакъбыз. Шону учун, гелигиз, юмурукъ йимик бирлешип, бир-биревге инанып, таянып, табылып, бир-биревню сёкмей, сатмай, гьаллашып, гьакълашып иш гёрейик. Шо заман бизин ишибиз тюзележек, масъалаларыбыз да чечилежек. Биз къачан да гьалал кюйде яшап гелгенбиз. Шону сизден тилеймен. Бар болугъуз.
Таргъу школаны директору Камалутдин Межитов шо чарагъа байлавлу ойларын айта туруп, яшлагъа яхшы охуп билимлер алып, уллу къуллукълагъа ес болмакъны ёрады.
Халкъны масъалаларына къуршалгъан таргъулу Рашит Абдулкъапуров ва Кахулайны жамият советини председатели Залимхан Валиев сёйлевлеринде миллетибизге къопгъан къайгъыгъа талчыгъып эсгердилер. Сонг да, пачалыкъны янындан уьч де юртгъа этилеген бир яхшылыкъ да ёкъну гьакъында айтдылар.
Сонгугюн – апрель айны алтысы. Юрт жамият Кахулайгъа гирип барагъан ердеги ачыкъ майдангъа жыйылгъан. Шо гюнгю жыйынны Кахулай юртну жамият советини председатели Залимхан Валиев ачды ва юрютдю. Ол Кахулай юртдан чыкъгъан белгили алим ва жамият чалышывчу, уьч де юртну гючден гёчюрегенликге шагьат болгъан Салав Алиевге сёз берди.
–Озокъда, шо къайгъылы агьвалат биревню де эс дюньясындан таймажагъы ачыкъ. Кахулайгъа Дагъыстанны башчылары да гелип, жыйын оьтгерилген гюн бир заманда да гёз алдыбыздан таймажакъ. Шо жыйынны ахыры къатынланы йылав-ясы булан битди. Бизин юртда жамиятны гьаракатчылыгъы булан салынагъан шу – уьчюнчю эсделик таш. Мен гьисап этеген кюйде, ярны гесип алып, бугюн орнатылгъан эсделик ташны кёп уллу агьамияты бар. Мен узакъ сёйлеп турмайман. Биринчилей, бугюн бизге бек аявлу эсделикни салмагъа масъалаланы бойнуна да алып гьаракат этген «Анжи» комитетни председатели Сиражутдин Дадаевге, бу асил ишге къуршалгъанлагъа да оьзюмню де, жамиятны да, халкъны да атындан гьакъ юрекден баракалламны билдиремен. Бу уллу эсделик ташны ачгъанда, онда язылгъан бек терен маъна береген сыйлы калималаны гёрежексиз. Шонда шулай язылгъан: «Гележек наслулагъа ата юртубузну къысматын аявлап сакълама аманат этебиз». Шондан артыкъ таъсирли сёзлер болармы? Сонг дагъы да, мен сизге барыгъызгъа да биригип, бир болуп иш гёрмекни ёрайман.
С.Алиев сёйлевюнден сонг сыйлы ташны да ачды. Гертиден де, бир уллу мукъаятлы кюйде этилинген ташны бетине язылгъан сёзлер кимни де тергевюн тартмай къоймады. Шонда халкъ Османюртгъа неченчи йыл, къайсы къараргъа гёре гючден гёчюрюлгенни белгилейгенден къайры да, С. Алиев оьрде эсгерген асил калималар лап да оьзеги болуп токътагъан.
З. Валиев бу ишни намусларына байланып, оьз харжы булан яшавгъа чыгъаргъан, гючден гёчюрюлген юртланы масъаласыны гьайын этмеге къурулгъан «Анжи» комитетни председатели Сиражутдин Дадаевни сёз айтмагъа чакъырды. Ери гелгенде эсгерип къояйым, ону уллатасы Шапи Дадаев шо йыл айтылынгъан колхозну председатели болгъан. С.Дадаев оьзюню лакъырында тарихин бир заманда да унутмагъа ярамайгъанны, халкъына арт берме тюшмейгенни айтды.
Ону арты булан чыкъгъан Кахулай школаны директору Магьаммат Ихласовну да сёзю умпагьатлы болду. Ол инг башлап «Анжи» комитетни оьзюню гьаракаты булан къуруп, савлугъуна да къарамайлы, уьч де юртну гьайын этип, кёп чабып айлангъан, асси болгъан, гюнагьларындан Аллагь гечсин, Юсуп Алиевни атын уллу гьюрмет булан эсгерди. Ондан сонг школаны яшлары ата юртуна, элине багъышлангъан шиъруланы чебер кюйде охудулар. Ана тиллерден дарс береген муаллим Саида Рашитовна Акъай Акъаевни «Ата юрт» деген шиърусун охугъан кюю барыбызгъа да таъсир этди.
Кахулай юртну башчысы Шамил Къадиевни сёйлевю де агьамиятлы эди. Юртну тамазасы, шо къайгъылы агьвалатланы ортакъчысы Айдемир Айдемировгъа гезик етишди. Ол: «Биз гёрген къыйынлыкъланы бирев де гёрмесин», – деп, дерти тамагъына тыгъылып токътады. Шо сёзлер халкъ башындан гечирген къайгъыны даражасын англатды.
Гьали энни гелейик уьчюнчю игитибиз Албёрюгент юртгъа. Ону жамияты юртну администрациясыны, школасыны алдына жыйылгъан эди. Шо ерни Уллу Ватан давну ортакъчыларына салынгъан эсделик безей. Муна шо гюн де ону булан янаша бирдагъы марал йимик эсделик таш салынды. Ондагъы жыйынны Албёрюгент юртну жамият советини председатели Абдулкъасум Болатов ачды ва юрютдю. Не учун жыйылгъанны гьакъында айтгъан сонг, ата-бабаларыбызны къысматын эсибизден тайма къоймажакъ сыйлы ташны ачма шо къайгъыланы сезген, бугюн де гёзьяш тёгеген Гьалимат Чонтукъованы ва Акидат Гиччибекованы чакъырды. Олар шо гюнлени эсге алдылар. Бу сыйлы ташны да Кахулайдагъы эсделикге язылгъан сёзлер безей. Бек арив, мекенли кюйде онгарылгъаны гёрюне.
Олардан сонг, «Анжи» комитетни гьаракатчысы, шо ташны салма бек къаст этген Абдулмежит Загьиров чыгъып, Байрамавулдан къайтгъанда давда ортакъчылыкъ этген адамланы сама да шо замангъы гьакимлер ата юртуна гирме къоймагъанны гьакъында эсгерди. Сонг да, ол шо эсделикни плитасына язып, ташны онгарып берген дёргелили агъа-ини Камил ва Шамил Салавутдиновлагъа, яннавурунда чабып айлангъан Бектемирге ва харж берип кёмек этген юртагьлюлеге гьакъ юрекден разилигин билдирди.
Шо жыйында чыгъып сёйлеген Залимхан Валиев бу уьч де юртгъа салынгъан эсделиклени гележек наслулар учун кёп уллу маънасы барны айтды. Олар ата-бабалары не къыйынлыкълар гёргенни билме герекни гьакъында эсгерди. Шонда ортакъчылыкъ этгенлер Зайналхан Зайналханов, Камалутдин Салигьов ва оьзгелери бек ичибушуп, халкъгъа юреги авруп сёйледилер.
Озокъда, бу – янгыз уьч юрт тюгюл, халкъ учун да кёп генг маъна береген, эсибизни йыракъ йылланы тарихине элтеген агьвалат. Бу ишни яшавгъа чыгъаргъанлагъа халкъны алгъышы, разилиги тийишли. Бизин къумукъларда халкъ бирлешсе, эл тувар деген гючю булангъы айтыв бар. Не буса да биз шулай агьвалатларда сама бирлешип болмай турабыз. Гелигиз, бир-биревге табылайыкъ, аркъатаяйыкъ. Шо заман бизин гючюбюз де, къастларыбыз да артажакъ, сёзюбюзге де къулакъасажакъ, хыялларыбыз да яшавгъа чыгъажакъ.
Паху Гьайбуллаева.
Автор чыгъаргъан суратлар.
