Булай ишде илму-ахтарыв мурат булан этилеген сапарлар (экспедициялар) да хыйлы пайдалы натижалагъа гелтире. Шо кюйде 1980-нчи йылны яйында Хасавюртгъа баргъаным да арив натижалы болду. Белгили кюйде, бу шагьар – эки якъдагъы къумукъ юртлардагъы адамлар бу ерлерде орунлашып къурулгъан ер. Сонг-сонг буса мунда ареклерден де гелген халкъ артып, шайлы уллу шагьаргъа айланып къалгъан.
Эсгерилген йылда магъа яхсайлы Рашитхан агъавну (гьали мисгин, гюнагьларындан Аллагь гечсин!) уьюнде де болма тюшдю. Насипге, о тамаза бек рагьмулу, асил ва терен гьакъыллы гиши болуп чыкъды. Ону уьюнде кёп санавда эсги арап языв булан этилген къолъязмалар ва ташбасмада чыкъгъан китаплар да бар эди. Шолардан бирисин айырып магъа гёрсетди: «Бу мени атам Абуш яратгъан зат», – деп де англатды. Гиччирек о къолъязманы ичиндеги текст – «Дюнья давуну гетишини гьакъындан маълуматлар» деп баш салынгъан асар болуп чыкъды. Арап (ажам) язывлу къолъязманы бир тегьер замангъа магъа берген эди муну охуп битген сонг къайтарырсан деп. Ол айтгъан кюйде этме де этдим, шо къолъязманы еси айтгъан заманында къайтарып да оьзюне бердим. Сонг Рашитхан агъав дагъы да бир нече керен оьзюню къолъязмалары булан ювукъдан таныш этди. Рашитхан агъав оьзю автор гьисапда яратгъан ва къолу булан тептерлеге язгъан хыйлы асарлары да болгъан экен.
Рашитхан агъавну атасы Абуш къумукъ тилде язып къойгъан шо уьстде эсгерилген уллу поэмасын, мени къолума тюшген шо йылданокъ арап язывдан гьали къумукълар къоллайгъан орус-кирил язывгъа айландырып, онгарып къойдум.
Рашитханны атасы Абуш язгъан поэма – бир тюрлю тамаша кюйде яратылгъан асар. Ондагъы материалны маънасы булай: Биринчи дюнья давну (1914-1918 йй.) башланыву, барышы ва ахыры, дюньяны бары да халкъларына дегенлей, оланы яшавунда къопгъан къоркъунчлу гьаллар ва къыйынлыкъ-тарлыкълар…
Бу асар тарихге багъышланып этилген буса да, автор ону етти бувунлукъ оьлчевдеги шиъру къайдада язгъан. Умуми кюйде алгъанда, тарихни чебер шиъру булан язмакъ ажайып болма тийишли бир иш тюгюлмю дагъы?!
«Дюнья давуну гетишини гьакъындан маълуматлар» деген поэма – 1914–1922-нчи йылларда яратылгъан асар. Текстни артында автор оьзюню атын ва язып битдирген заманын булай гёрсетип яза: «Абуш Къарамурза-заде ал-Яхсави фи Чагъар-авул, 15 апрель 1922 йыл», деп. Ону гьажмусу (объёму) – гьариси номерлер булан гёрсетилген 670 дёртлюк (куплет); демек, савлай поэмада 2680 сатыр бар. Тюзю, къолъязманы ичиндеги 2 япыракъ (23-26-нчы бетлер) тас болгъан.
Тек бу бизин «Ёлдаш» газетибизде поэма савлайын гелтирилмей, янгыз Биринчи дюнья давуну гьакъында айтылагъан башлапгъы 154 куплети бериле. Бу поэманы къалгъан ягъында – 1918-1920-нчы йылларда оьтген ватандаш давну агьвалатлары гьакъында сёз юрюле. (Поэманы текстин савлай кююнде биз гетген йыл печатдан чыгъардыкъ – «Яхсайлы Къарамурзаевлер язгъанларындан» деп аты булангъы китапда).
Абушну бу асарыны жанрын «тарихи поэма» яда «документли поэма» деп белгилеме де ярайдыр. Булай уллу оьлчевде шиъру булан тарихни гёрсетип язмакъ – янгыз къумукъ адабияты учун тюгюл, гьатта савлай дагъыстан халкъларыны адабияты учун да гёрмекли бир иш деп гьисаплайман.
Тюзюн айтса, тарих шиърулу асар этип язылагъанлыкъ, бу кюйде кёп уллу оьлчевде болмаса да, къумукъ адабиятда аз-кёп буса да ёлугъа. Эсгерейик «Анжи-намени» (XVIII асруну ахырында яратылгъан), Нугьай Батырмурзаев 1906-нчы йылда язгъан «Кавказны ва гьам Россияны гьалы», Наби Ханмурзаевни «Дагъыстан нелер гёрдю?» (1933-нчю йылда печатдан чыкъгъан), А-В. Сулеймановну «Оьтген гюнлер» (1934-нчю йылда чыкъгъан), М. Къадыровну «Алкъожакъ» (1982-нчи йылда басылып чыкъгъан) поэмаларын…
Абуш Къарамурзаев оьзюню уллу асарын, о девюрде болуп тургъан агьвалатланы хыйлысын оьз гёзю булан гёрюп, замандаш гьисапда, девюрню шагьаты болуп язгъан. Поэмада гёрюнюп турагъан кюйде, бир тарихчи адамны йимик, герти-мекенли болуп оьтген агьвалатланы тюз кюйде суратлагъан. Мисал учун, Биринчи дюнья давну барышында не ерлерде, къайсы шагьарларда ва пачалыкъларда атышывлар-ябушувлар оьтгенлигин тюз кюйде гёрсетген. Гьеч затны оьзюню оюндан-ёравундан алып язмагъан. Къарагъанда, автор оьз девюрюнде чыгъып турагъан газетлер-журналлардан да генг кюйде пайдалангъангъа ошай.
Ерлени ва адамланы атларын да, о замангъы бир-бир терминлени де ол къумукъ халкъда айтылагъан кюйде язып къойгъан. Мисал учун, Гарман (Германия), Мисри (Египет), Эрменистан (Армения), Харс (Карс шагьар), Арзурум (Эрзерум), Анжи (Порт-Петровск), Акъ денгиз (Средиземное море), Зыбыт (Зубутль), гъубарна (губерния), окурук (округ), сабет (совет), иштап (штаб), манавир (маневр), мортир (мортира), палкавник (полковник), апсер (офицер), пилен (плен), пулот (флот), карет (карета), шалон (эшелон), ингилис (англиялы), пырансуз яда пиренк (француз), акоп (окоп), чынавник (чиновник), исхот (сход), обшу (общий), сиез (съезд), пулан (план), балшавик (большевик), иснаряд (снаряд), багон (вагон), патыран (патрон) ва шолай кёп оьзгелери.
Ондан къайры да, автор бир-бирде оьз ерли тилине, демек, хасавюрт диалектге хас сёзлени де къоллай. Мисал учун, тюздю (тизди демек), барин де (барын да), торлама (турнама), уьтдирди (утдурду), кюстирип (кисдирип), наягь – (негагь), агъув (агъу), табын (табун)… Олай да, арап тилден гелген сёзлер гьалиги замандан эсе кёп къоллангъан.
Абушну гьакъында язылгъан таржума гьаллар (биографиялар) да гьалиге эсгерилип бизге ёлукъмагъан. Ону гьакъындагъы маълуматлар гьали янгы жыйыла тура. Тюпде буса биз билгенлерибизни къысгъача гьасиллерин сама чыгъарып айтайыкъ.
Абуш Саралипович Къарамурзаев – Яхсайда 1877-нчи йылда анадан тувуп, шо ата юртунда 1925-нчи йылда гечинген. Юртну Чагъар авулунда яшагъан. Толу аты – Абдулкерим. Аслу гьалда, оьмюрюнде тюкенчилик касбу булан машгъул болуп, агьлюсюню маишатлыгъын юрютген. Ону беш авлети болгъаны белгили – уьч уланы (Рашитхан, Анварбек, Зайнулла) ва эки къызы (Лайлахан, Рашия).
Гьасан ОРАЗАЕВ.
1 Минг тогъуз юз он дёртге
Рус тарихи толгъанда,
Июнну гюнлерини
Он алтысы болгъанда,
2 Яврупадан1 от чыгъып,
Дюнья даву2 башланды,
Яш-уллу, къатын-къызны
Эки гёзю яшланды.
3 Бары да махлукъатны
Гёзлери яшдан толду,
Яшайгъан инсанлагъа
Кёп авурлукълар болду.
4 Тарлыкъ тюшдю халкълагъа,
Давгъа алып бар сурсатны,
Бары да махлукъатгъа
Къыйын этди гьар затны.
5 Гючлю давлар юрюлдю,
Дюньяны титиретип,
Халкъ бузула башлады,
Якъ-якъгъа гючю гетип.
6 Гармания3 башлады
Чинг алда давну башын,
Авистирья4 яллатды
Башлап топну аташын5.
7 Гарманлар къувун салды
Бары пачалыкълагъа,
Кёп къыйынлыкълар болду
Давсуз тургъан халкълагъа.
8 Тартынмай, бюдюремей
Рус асгерлер дав эте,
Авистирьялар да уруп,
Руслагъа бек гюч эте.
9 Нечик де, рус асгерлер
Къагьруман дав этеди,
Оьзлеге гюч болгъанда,
Артгъа багъып гетеди.
10 Гарман гючлю дав этди,
Дюньяны титиретип.
Эсде ёкъ ерден чыгъып,
Тюрклер де гелди етип.
11 Дав болмакъ бек къыйынлы,
Чыдап турма гьамангъа.
Гарманлар уьстюн болду
Шо давда аз замангъа.
12 Сонг тюрклер бек гюч салып,
Къувалады оланы,
Янчылгъан этни йимик
Этдилер гарманланы.
13 Тартынмайлар тюрк асгер,
Таптап гирип гетелер,
Салдаты бек низамлы –
Бек къатты дав этелер.
14 Гарманлар бюдюремей,
Бузулушмай турдулар,
Бары да гючюн салып,
Варшавагъа урдулар.
15 Буса да Гармания
Нече ерде оздулар,
Варшаваны атрафында6
Кёп шагьарны буздулар.
16 Польшаны виляятын
Къызыл къангъа толтурду,
Хыйлы ерлени алып,
Гармания олтурду.
17 Бирин-бири оьлтюрюп,
Хыйлы заман къалдылар.
Гарманиялар гелип,
Варшаваны алдылар.
* * *
18 Авистирьялар булан
Русия7 дав этеди,
Чыдатмай8 асгерлерин
Бузуп гирип гетеди.
19 Авистирьяны къувуп,
Къарпат9 тавлагъа барды,
Бир де алып, бир де берип,
Хыйлы заманлар къалды.
20 Буса да чыдатмады
Рус асгерлер аланы10,
Барып тартып алдылар
Пержемышыл-къаланы11
21 Авистирьягъа гирип
Рус асгер олтурдулар,
Къарпат тавланы ичин
Сюекден толтурдулар.
22 Асгерлер къыйналады,
Юрюп болмай ёл алып,
Аякъ тюпде тапталып,
Сюеклер толуп къалып.
23 Оьлюп де, оьлтюрюп де,
Хыйлы ерге гирдилер.
Шу тарапдан алса да,
Башгъа якъдан бердилер.
* * *
24 Тюрклер дав этедилер
Къара денгизни бойлап.
Харсгъа12 да йибердилер
Бир табун асгер сайлап.
25 Тюрклени къаршысына
Руслар асгер салдылар,
Капказны13 дазусуна
Гьайдап етип бардылар.
26 Адес14 булан Къырымда
Бек къатты дав этдилер,
Яшайгъан халкъ бары да
Бузулушуп гетдилер.
27 Батум15, Харс, Сарикъамыш16
Мунда болду уллу дав.
Дазудагъы халкъланы
Бир-бирине этди яв.
28 Русияны гьар ягъын
Душманы алды къуршап,
Бары да кёп асгери
Уьюнде рагьат яшап.
29 «Мобилизация!» деп
Никалай17 буйрукъ этди,
Гьар тарапгъа яйылып
Иълан-намалар18 гетди.
30 Тарыкълы болгъан сайын,
Запасдан гюч алады,
Къайда къатты дав буса,
Анда гьайдап салады.
31 Русия асгер булан
Закапказны19 толтурду.
Гъенарал20 Ларжи елеп,
Иштап21 къуруп олтурду.
32 Тюрклер де олтурдулар
Арзурумда22 иштап салып.
Асгерлер дав этеди
Бир де берип, бир де алып.
33 Русия асгерлерин
Гьайдап давгъа салады.
Азны берип, кёп этип
Тюрклер пилен23 алады.
34 Къаршы туруп дав этме
Рус асгери чыдамай:
Тюрклени хасияты –
Давда жанын аямай.
35 Никалаёвич24 гелди
Капказны ишин кютмеге,
Асгерлени уьстюнде
Камандарлыкъ25 этмеге.
36 Гъенаралланы жыйып
Сабет26 этип олтурду.
Дагъы да асгер гелтирип,
Капказны ичин толдурду.
37 Салады асгерлени
Гьайдап давгъа, речь айтып.
Кёбю оьлюп къырылып,
Геледи азы къайтып.
38 Багон-багон27 яралы
Акътарылып геледи28.
Гъайратлы29 тюрк асгерлер
Оьлтюреди – оьледи.
39 Никалаёвич давлап,
Апсерлеге30 буюрду:
«Сав къалгъан къайтмасын!» – деп,
Уьстюнде къарап турду.
40 Артын гьайдап турдулар,
Оьлгенни гьисапгъа салмай.
Токътатмады асгерни
Арзурум шагьарны алмай.
41 Тюрклер де къаршы туруп,
Бек къатты дав этдилер –
Къырып эбинден гелмей,
Алдан тайып гетдилер
42 Ашы-сурсаты булан
Арзурумну алдылар,
Алгъан чакъы ерине
Машин ёллар31 салдылар.
43 Ванны, Битлисни32 алып,
Хыйлы ерге бардылар.
Дагъы ари барып болмай,
Шонда токътап къалдылар.
* * *
44 Басра33, Гурфузгъа34 гелип
Ингилислер35 урады.
Багъдатгъа асгер жыйып,
Тюрклер къаршы турады.
45 Ингилислер болмады
Булагъа къаршы туруп,
Гелген-гелген асгерин
Дажлагъа36 тёкдю къырып.
* * *
46 Мисри37 Сувайыс канал38,
Ингилис пулотлары39 –
Къуругъа асгер тёкме
Бар эди умутлары.
47 Шамдагъы40 асгерлени
Тюрклер каналгъа тюздю41,
Ингилис, пырансузну42
Этген умутун уьздю.
48 Бетге-бет къаршы туруп,
Мунда да дав этдилер,
Ингилис асгерлери
Сув тюбюне гетдилер.
* * *
49 Чанакъ-къалада43 туруп,
Тюрк асгерлер бар эди.
Дарданел богъазны44 ичи –
Сакълама тынч, тар эди.
50 Богъазны ичин бегетди
Миналар салып тюрклер –
Гелсе, гирип болмас деп
Ингилислер, пиренклер.
51 Ангилия, Пыранса45,
Италия да булан
Дарданелни ачмагъа
Къургъан эдилер пулан46.
52 Нечесе пулот47 булан
Гелди асгер толтуруп,
Тюрк асгерлер бар эди
Дарданелде олтуруп.
53 Ювукъ гелмеге къоюп,
Тюрк асгерлер топ урду.
Булар да уруп, алар да,
Гючлю дав болуп турду.
54 Богъазгъа барып болмай,
Арекден топ атдылар,
Бериге баргъанлары
Сув тюбюне батдылар.
55 Нетсе де, болмадылар
Богъазгъа барып, батып,
Сувну ичнде турдулар,
Арекден тобун атып.
56 Денгиз бойлап къыдырып,
Портларына урдулар.
Дагъы иш бажарып болмай,
Сувну сакълап турдулар.
57 Пароходлар жыйылып,
Сувда шагьар тикдилер.
Тетик кёпюрлер салып,
Къуругъа асгер тёкдюлер.
58 Тарыкъ къадар48 тёкдюлер
Бош авлакъ, денгиз ягъа.
Гьеч бир адам ёкъ эди
Буланы гери урмагъа.
59 Къурудан юрютдюлер
Богъазгъа асгерлерин,
Тюрк апсерлер биле эди
Буланы чыкъгъан ерин.
60 Акопларында49 ятып,
Алдын сакълап турдулар;
Ювукъ гелмеге къоюп,
Тюбекден залп урдулар.
61 Булар да уруп, алар да –
Мунда болду уллу дав,
Ингилис асгерлени
Гьеч къалмады бири сав.
62 Артда къалгъан асгерни
Юрютдю барын бирден,
Дюнья оькюрюп къалды,
Топ да урулуп гьар ерден.
63 Гьажибаба-къалада
Тюрклер этген давну иши –
Мунда къырылгъан затны
Гьисабын билмес гиши.
64 Анвар-паша50 бар эди
Кюллю асгерге назир51,
Давдагъы пашалары52
Гелген буйрукъгъа гьазир.
65 Тахшагьардан тел урду
Булагъа Анвар-паша:
«Душман ватандан тайсын –
Я оьлюгюз, я яша!» –
66 Деген буйрукъну алып,
Пашалар гиришдилер,
Ингилис асгер булан
Тюрк асгер эришдилер.
67 Асгерлер дав этдилер
Къаршы-къаршыгъа туруп.
Тигишсиз53 къырылдылар,
Топ да, тюбек де уруп.
68 Болмады ингилислер
Гери дёнюп къайтмаса,
Оьлгенлени хабарын
Савлар барып айтмаса.
69 Кёбю оьлюп къырылды,
Пиленге де гетдилер,
Нечик де, къалгъанлары
Пулотлагъа етдилер.
70 Акъ денгизге54 ес болду
Пароходлары булан.
Бары бошуна гетди
Богъазгъа къургъан пулан.
71 Италия этеди
Къуруда дав, гиришип,
Австириялар булан
Тогъа тартып, эришип.
72 Буса да, булар анча
Уллу давлар этмеди,
Бирини ерин таптап,
Бири гирип гетмеди.
73 Немис асгерлер гелип,
Дазусун сакълап турду,
Тарыкълы болгъан сайын,
Топ да, тюбек де урду.
74 Италия гёз салып,
Австирия ерине.
Арада Шипсария55
Къошулмады бирине.
* * *
75 Чорнагъор56 булан серблер
Эртерекден тозулду,
Бу эки де каролну57
Паччалыгъы бузулду.
76 Кёп узакъгъа бармады
Буланы этген даву –
Асгерлери къырылып,
Къачып къутулду саву.
77 Къалгъан асгерин алып,
Кароллары да къачды.
Немис асгер буланы
Эс тапма къоймай, янчды.
78 Сербияны каролун
Пыранса жыйып алды,
Чорнагъорники буса
Рома58 шагьарда къалды.
79 Тюпде яшайгъан халкъны
Гарманлар рагьат этди,
Асгерлерин гёчюрюп,
Пыранса якъгъа гетди.
* * *
80 Элизас, Латарингъа59 –
Пырансалардан алгъан,
Пырансузланы гёзю
Алгъанлы шонда къалгъан.
81 Бу пуронтну гарманлар
Асгер салып бек этди,
Люкисенбургъдан60 оьтюп,
Белгъиялагъа гетди.
82 Гармания сюеди
Мундан таба ёл этме,
Белгъиялардан оьтюп,
Парижге багъып гетме.
83 Белгъия къаршы турду,
Лиёж-къаласын61 сакълап,
Оьзлени эсги досу –
Пырансияны якълап.
84 Гармания дав этди,
Белгъиягъа топ уруп,
Булар да уруп, алар да –
Къойдулар пуронт къуруп.
85 Мунда уллу дав болду,
Къаршы туруп ябушуп;
Белгъия дав этеди,
Къажымасдай къарышып.
86 Болса да, бажармады
Узакъгъа къаршы туруп,
Гармания башлады,
Лиёж-къалагъа уруп.
87 Эки-уьч гюн топ уруп,
Бу къаланы алдылар,
Белгъияны асгерин
Гери таба салдылар.
88 Айланып пуронт къуруп,
Гарманлар дав этеди,
Къайсы пуронтгъа сюйсе,
Бир суткадан етеди.
89 Машин ёлну кёплюгю
Ишге чалтлыкъ береди,
Къайда асгер тарыкъ буса,
Юклеп алып геледи.
90 Гъенараллар бар эди
Давгъа пулан къурагъан,
Мортир топлар62 чыгъарды
Киреписге63 урагъан.
91 Вилгъелмин64 иш тапшургъан
Гъинденбургъ65 гъенаралгъа –
Белгъиягъа етишди,
Асгерин салып алгъа.
92 Лиёждан тайгъанда да,
Белгъия дав этеди,
Къаршы туруп бажармай,
Андан тайып гетеди.
93 Оьзлени тахшагьары
Бюрюкселге66 етдилер,
Къаршы туруп, тирелип,
Мунда да дав этдилер.
94 Гарманлар гючюн салып,
Бюрюкселни де алды,
Тахшагьаргъа гелтирип,
Гъинденбургъ байракъ салды.
95 Белгъияны асгерлери
Антурепенге67 етди,
Мундагъы киреписни
Бек мукъаят бегетди.
96 Дюньягъа аты айтылгъан
Киреписли бек къала.
Белгъияны паччасы
Мунда бар гючюн сала.
97 Бу ерге ингилислер
Кёмек етдирип биле.
Тарыкълы болуп гетсе,
Пырансузлар да геле.
98 Гарманлар гелтирдилер
Мортир топну къурмагъа,
Бир ерге къуруп салып,
Киреписге урмагъа.
99 Мунда уллу дав болду,
Тюбек уруп, топ атып,
Гарманны асгерлери
Гьеч болмадылар батып.
100 Къуруп, нишангъа алып
Мортир топну урдулар,
Арасын бёлмей уруп,
Он эки гюн турдулар.
101 Бу гючлю киреписни
Пара-пара этдилер.
Кирепис бузулгъан сонг,
Асгерлер де гетдилер.
102 Мундан сонг паччалыкъны
Гарманиялар алды.
Белгъияны къолунда
Бир гъубарна68 ер къалды.
103 Пуландырьяны69 сакълап,
Асгерлер шонда къалды.
Пырансиягъа барып
Илбират70 иштап салды.
104 Гъинденбургъ сабет этди
Шо гъубарнаны да алма,
Пырансиягъа чыгъып,
Кала71 портгъа гюч салма.
105 Бу къалагъа гелтирип,
Уллу топлар къурмагъа,
Денгизни ари ягъына
Ингилисге урмагъа.
106 Бу ерде денгизни эни72
Отуз беш чакърым73 бола,
Уллу топну гюллеси
Алтмыш чакърым ёл ала.
107 Бу топланы гюллеси
Алтмыш пут74 авурлукъда,
Атагъан адамлары
Туруп болмай ювукъда.
108 Чакъырым ари туруп,
Титик75 булан аталар.
Атылгъандокъ, чонгурда
Ер бавурлап яталар.
109 Гюллеси тийген ерни
Этелер пара-пара.
Нетсе де, ажаибми76 –
Гьакъылгъа ойлап къара.
110 Нечакъы гюч салса да,
Гъубарнадан оьтмеди,
Гармания шо ерде
Мурадына етмеди.
* * *
111 Болса да, Ингилисге
Къоркъув салып биле эди,
Айрыпуланлар77 булан
Оьрден учуп геле эди.
112 Нече керен Лондонгъа
Бомма78 булан урдулар.
Заман-заманда гелип,
Сесгендирип турдулар.
113 Учагъан машин булан
Гётерилип гетеди.
Ингилис де, Гарман да
Гьавада дав этеди.
114 Денгизде юрюй эди
Пулотлары къыдырып.
Сувда да дав этеди,
Ёлукъгъанда топ уруп.
115 Уруп къачып, къувалап,
Алай да дав этеди,
Нечесе пароходлар
Сувгъа батып гетеди.
116 Ингилис пулотлары
Къаст этедилер гирме,
Къатагъат богъазны ачып
Гармангъа зарал берме.
117 Бу богъаздан ёл ачса,
Балтыкъ денгизге гире.
Русия пулотуна
Къошулуп кёмек бере.
118 Гарманлар къоймадылар
Богъазны ёлун ачма,
Нече гелсе тюшдюлер
Бузулуп гери къачма.
119 Бу давлар булай турсун,
Пырансагъа гёчейик –
Булар булангъы давну
Бир аз сёйлеп чечейик.
* * *
120 Пырансиялар булан
Гарманлар дав этеди,
Буланы асгеринден
Немис асгер оьтеди.
121 Басып гирип, алдылар
Пырансузланы ерин,
Дюньягъа маълум79 этди
Немис асгер гьюнерин.
122 Немис асгерлер юрюп,
Пыранса къаршы туруп,
Гючлю давлар этдилер,
Тюбек де, топ да уруп.
123 Нече бек киреписни
Гарманлар бузуп алды,
Пырансуз асгерлени
Гьайдап Верденге80 салды.
124 Муна Верденде болду
Нечесе уллу давлар,
Мунда къырылгъан затны –
Гьисабын билмес савлар.
125 Бомма ташлап, топ уруп,
Динамитлер атылып,
Нече мильён81 жан гетди
Мунда ерге батылып.
126 Шонда Гарман дав этди,
Нече керен гюч салып.
Нетген ичюн82 болмады,
Верден къаланы алып.
127 Бу ерде болгъан давлар
Дюньяны титиретди.
Даим дав болуп туруп,
Беш-алты айлар гетди.
128 Белгъиялардан таба
Гирдилер Пырансагъа,
Гармания топ урду
Римсиде килисагъа.
129 Бу ерден болгъан эди
Тахшагьаргъа ювукълукъ,
Пырансаны халкъына
Тюшген эди сувукълукъ.
130 Айрыпуланлар булан
Парижге бомма урдулар.
Нече де барып, уруп,
Къоркъув салып турдулар.
131 Гече чыракъ якъмасгъа
Парижде буйрукъ этди,
Паччасы Пуанкъара83
Оьзю де тайып гетди.
132 Бордо84 шагьаргъа барды
Иштабы булан бирче,
Асгерлер сакълап турду
Тахшагьарны гьар гече.
* * *
133 Гарманны, Ингилисни,
Пиренкни85 асгерлери –
Африкъада бар эди
Мустамлика86 ерлери.
134 Ингилисни, Пиренкни
Асгерлери биригип,
Гарманда дав этдилер,
Басып ерине гирип.
135 Бу ерде де дав этди
Гарманны асгерлери.
Тарыкъ болса, ёкъ эди
Кёмек гелтирме ери.
136 Гармания болмады
Кёмек алып етишип.
Пыранса, Ангилия87
Гюч этдилер, онг эшип88.
* * *
137 Гарманланы бар эди
Гене Китайда ери,
Шондагъы ишге гёре,
Аз эди асгерлери.
138 Гияочо89 порт эди
Токъсан йыл арентге90 алгъан;
Японияны гёзю
Алгъанлы шонда къалгъан.
139 Шо портгъа Япония,
Онглу тюшюп, топ урду,
Гележек кёмек де ёкъ –
Гарманлар къаршы турду.
140 Узакъгъа чыдатмады –
Япон асгерлер янчды.
Гарманны гъенаралы
Пиленге бармай къачды.
* * *
141 Дарданел богъазындан91
Уьзюлген умутлары.
Ингилисни, Пиренкни
Баягъы пулотлары.
142 Саланникни портуна92
Тёкген эдилер асгер.
Оьзлер ичюн ахтарып
Дав этме багъыйлы ер.
143 Юрютюп асгерлерин
Серблерден алгъан ерге,
Дав этедилер шонда
Немислер булан бирге.
144 Буса да болмай эди
Немис асгерге батып.
Пуронт къуруп турдулар,
Тюбек де, топ да атып.
145 Болгъарыстан93 бар эди
Давгъа къошулмай къалып,
Ятып-тынглап турады,
Артына къулакъсалып.
146 Гарманны янын тутуп
Къошулду арт заманда –
Тюрклеге кёмек чыгъып,
Тюгюл эди яман да.
147 Тюрк, болгъар, немис асгер
Къошулушуп турдулар;
Ингилисге, Пиренкге
Къаршы туруп урдулар.
148 Яврупаны титретип,
Гарманлар дав этеди,
Къайда барып урунса,
Бузуп гирип гетеди.
149 Вилгъелмин буйрукъ этди
Макгъензенге94 барсын деп,
Австирияны ишин
Бир ёрукъгъа салсын деп.
150 Макгъензен гелип къарап,
Асгерни къолгъа алды,
Давну пуланын къуруп,
Тийишли низам салды.
151 Къарпат тавлагъа салды
Асгерни, команда этип,
Пержемышылны95 алды
Рус асгерден, дав этип.
152 Австирия асгерлер
Оьз ерлерин алдылар,
Орусну асгерлерин
Дазусуна салдылар.
* * *
153 Давну аввал башында
Яздырды пуламатлар96,
Алты айдан оьтмежек деп –
Ялан англавлу затлар.
154 Паччалыкъланы гючюн
Гьисап этип, чот97 уруп,
Давну харжын гьисаплап,
Турадылар олтуруп98…
А. Къарамурзаевни поэмасына баянлыкълар:
1Яврупа – Европа.
2Биринчи дюнья даву, эсги стиль (юлиан календар) булан – 1914-нчю йылны июль айыны 15-нде, янгы стиль (григориан календар) булан айтгъанда – июльну 28-нде башлангъан деп гьисаплана. Шо гюн, Германияны кисдиривю булан Австро-Венгрия деген пачалыкъ Сербиягъа дав билдире. Сонг оьзге европа пачалыкъларда да давланы хозгъалыву башлангъан. 19 июльда (1-нчи августда) Германия Россия булан дав башлай.
3Гармания, Гарман, Гарманлар – Германия.
4Авистирья, Австирия – мунда 1867–1918-нчи йылларда оьмюр сюрген Австро-Венгрия деген пачалыкъ гёз алгъа тутула.
5Аташ – (тюрк сёз) от, ялын.
6Атраф – (арап сёз): ягъа ер, къырый.
7Русия, Орус, Расей – Арасей, Россия императорлугъу.
8Чыдатмай – чыдап болмайгъан кюйдеги гьалгъа салып, чыдамлыгъы етишмейген кюйде этип.
9Гьалиги Чехияны, Польшаны, Венгрияны, Украинаны, Румынияны топуракъларында ерлешген Карпаты деген тавлар.
10Аланы – оланы.
11Пержемышыл – гьалиги Польшадагъы бир шагьар: Пшемысль. Ону русча аты: Перемышль. 1773–1918-нчи йылларда бу шагьар Австрияны къолунда болгъан. Бу ерде эсгерилеген дав агьвалатлар 1914–1915-нчи йылларда болгъан.
12Харс – 1878–1918 йылларда Россия империяны къолунда болгъан шагьар. Гьалиги Тюркияны темиркъазыкъ-гюнтувуш боюнда ерлешген вилаят ва шагьар: Карс.
13Капказ, Капказия – Кавказ.
14Адес – Одесса шагьар. (Алъякъдагъы аты: Гьажибей).
15Батум – Къара денгизни ягъасында; гьалиги Аджарияны тахшагьары: Батуми.
16Сарикъамыш – Тюркияны темиркъазыкъ-гюнтувуш боюндагъы бир шагьар, Харсны ва Арзурумну арасында.
17Никалай – Россия империяны лап артдагъы пачасы Экинчи Николай.
18Иълан-нама – айланма кагъыз, билдирив кагъыз.
19 Закапказ – Закавказье (Мунда Азербайжан, Армения, Абхазия, Аджария, Къыбла Осетия ерлешген).
20 Гъенарал – генерал.
21 Иштап – штаб.
22 Арзурум – Эрзерум, Тюркияны гюнтувуш ягъында ерлешген шагьар.
23 Пилен – «плен» деген орус сёзден, есир демек.
24 Экинчи Николай пачаны къардашы.
25 Камандарлыкъ – командирлик, асгерлеге ёлбашчылыкъ.
26 Сабет – «совет» деген рус сёзден: генгеш, ойлашыв, маслагьатлашыв.
27 Багон-багон – кёп вагонлар булан.
28 Акътарылып геледи – кёп санавда арт-артындан, тёгюлюп геле эди.
29 Гъайратлы – къайратлы, батыр, къоччакъ, игит, къагьруман.
30 Апсер – офицер.
31 Машин ёл – поюз ёл, темир ёл.
32 Ван, Битлис – Тюркияны гюнтувушундагъы шагьарлар.
33 Басра – гьалиги Иракъдагъы шагьар.
34 Гурзуф – Къырымдагъы Ялта шагьарны ювугъундагъы посёлок.
35 Ингилис – англиялы.
36 Дажла (Дижла) – Тюркиядан, Сириядан, Иракъдан оьтюп гетеген уллу оьзен. Орус карталарда: Тигр деген оьзен.
37 Мисри – Египет.
38 Сувайыс канал – Египетдеги Суэцкий канал, Суэц ва Порт-Саид деген шагьарланы арасында, эки денгизни байлайгъан уллу канав.
39 Пулот – флот.
40 Шам – Сирияны ва огъар ювукъдагъы бойланы умуми аты.
41 Тюздю – тюзледи, бакъдырды, йиберди.
42 Пырансуз, пиренк – француз.
43 Чанакъ-къала – Тюркиядагъы Дарданел богъазны ягъасында ерлешген шагьар ва порт.
44 Дарданеллы деген богъаз (пролив) Азияны да, Европаны да арасында, Мармар денгизни Эгей денгиз булан бир-бирин байлай. Богъаз – эки денгизни аралыгъын бир-бири булан туташдырагъан сызакъ сув.
45 Пыранса, Пырансия, Пиренк, Пиренкистан – Франция.
46 Пулан – план.
47 Пулот – флот, дав гемелер.
48 Тарыкъ къадар – герекли санавда, тарыкъ чакъы.
49 Акоп – «окоп» деген рус сёзден: сенгер.
50 Анвар-паша (Энвер-паша, 1883-1922 йй.) – Тюркияны белгили сиясат чалышывчусу. 1914-нчю йылда Тюркияны дав министри этилип белгиленген. Тюркияны башчысы Мустафа Кемаль Ататюркню ёлдашы. 1918-нчи йылны март айында дагъыстанлылар Гьайдар Бамматов, Зубайыр Темирханов, М.Дибиров ва оьзгелери булан ону ёлугъуву болгъан, тюрк асгерлер Дагъыстангъа кёмекге гелсин учун сёйлешив этилип.
51 Назир – министр.
52 Пашалар – тюрк асгерлени генераллары.
53 Тигишсиз – тийишсиз.
54 Акъ денгиз – орусча аты: Средиземное море.
55 Шипсария – Швейцария, бу пачалыкъ «даимлик башкъошмаслыкъ» деген сиясатны юрютген дюнья давланы девюрлеринде де.
56 Чорнагъор – Черногория.
57 Карол – король, уьлкени баш гьакими.
58 Рома – Рим, Италияны тахшагьары.
59 Элизас, Латарингъа – Францияны Германия булангъы дазу ягъында ерлешген Эльзас ва Лотарингия деген губерниялар, 1919-нчу йылда Германия оланы Франциягъа къайтарып берген.
60 Люксембург – Германияны, Францияны ва Бельгияны арасында ерлешген гиччирек пачалыкъ (герцоглукъ).
61 Лиёж-къала – Бельгия деген уьлкедеги бир шагьарны аты: Льеж.
62 Мортир топ – мортира, къысгъа юлалы топ, бек къатты этилип къурулгъан имаратланы уруп бузмакъ учун къоллангъан.
63 Кирепис – «крепость» деген орус сёзден: беклик къала.
64 1888-1918-нчи йылларда Германияны императору ва Пруссияны королю болгъан: Экинчи Вильгельм Гогенцоллерн.
65 Генерал-фельдмаршал Пауль фон Гьинденбург дюнья давну йылларында Германияны армиясыны Оьр Башкомандующийи болгъан. Сонг, 1925-1933 йылларда Германияны президенти.
66 Бюрюксел – Брюссель, Бельгия пачалыкъны тахшагьары.
67 Антурепен – Бельгияны ичиндеги бир шагьар: Антверпен.
68 Гъубарна – губерния (гьалиги заманда: край, область).
69 Пуландырья – Фландрия, алъякъларда айрыча бир бийлик (графство) болгъан. Гьали ону топуракълары Бельгия, Франция ва Голландия (Нидерланды) пачалыкълардагъы ягъа бойларда (провинциялар).
70 Бельгияны пачасы.
71 Франциядагъы Кале деген шагьар, Па-де-Кале деген богъаздагъы порт.
72 Эни – генглиги.
73 Чакърым – чакъырым, бир километрден бираз къолай узунлукъну оьлчевю. Орус тилде: верста.
74 Пут – пуд, 16 кило 300 грам гелеген авурлукъну оьлчевю.
75 Титик (тетик) – топну чагъагъан, атагъан механизм: чакъманы чагъагъан ери.
76 Ажайыпмы.
77 Айрыпулан – аэроплан, самолёт, гьава геме (учагъан машин).
78 Бомма – бомба.
79 Маълум – малим, белгили.
80 Верден – Франциядагъы бир шагьар ва къала. 1916-нчы йылда мунда Германияны армиясына къаршы Францияны асгерлери оьжетли кюйде ябушгъан.
81 Миллион.
82 Ичюн – учун, саялы.
83 Пуанкъара – Раймон Пуанкаре, 1913-1920 йылларда Францияны президенти.
84 Бордо – Францияны къыбла-гюнбатыш боюндагъы шагьар.
85 Пиренк – Пыранса, Франция.
86 Мустамлика (арап сёз) – колония, еленген топуракъ.
87 Ангилия – Ингилис, Англия.
88 Онг эшип – къасткъылып, енг чююрюп.
89 Гияочо – Гуанчжоу (яда Кантон), Китайны къыбла ягъындагъы уллу шагьар ва порт. Къыбла Китай денгизни ювугъунда.
90 Арентге – арендагъа, ижарагъа.
91 Алдагъы 44-нчю баянлыкъгъа къара.
92 Саланник – Грециядагъы шагьарны ва юртну аты: Салоники (Фессалоники).
93 Болгъарыстан – Болгария.
94 Генерал-фельдмаршал Август Макензен.
95 Алдагъы 11-нчи баянлыкъгъа къара.
96 Пуламатлар – пулемётлар.
97 Чот – «счёт» деген рус сёзден.
98 Абуш Къарамурзаевни къолъязывуну 23–26-нчы бетлери табылмады, эки япырагъы йыртылып тас этилген буса ярай. О саялы, мунда 155–182-нчи куплетлер берилмей.
Арап-ажам язывдан алып гьазирлеген ва
