– Муртуз Алиевич, артдагъы йылларда бизин Дагъыстандан асгерге чакъырылагъанланы санаву кемиген. Шолай гьал не булан байлавлудур?
– Гетген йыл Магьачкъаладан гюзде 367 жагьил асгерге чакъырылгъан эди. Гьали буса бизге 308 адамгъа квота гёрсетилген. Савлай Дагъыстанны алгъанда, 900 уланъяшны чакъырмагъа имканлыгъыбыз бар. Тюзюн айтса, гюзден эсе, язбашда чакъырылагъанлар аз бола. Армиягъа барма сюегенлер чи кёп болуп тура. Булай алгъанда, бир миллионгъа ювукъ адам яшайгъан Магьачкъаладан 300 яш яманокъ кёп тюгюл. Ондан къайры да, юртларда яшайгъанланы кёбюсю Магьачкъалада да заманлыкъгъа прописка этгенлер. Биз оланы да гьисапгъа алма борчлубуз. Бар якъдан алгъанда, асгерге чакъырылагъанланы аслам пайы Магьачкъалагъа тие. Мисал учун, 2011–2012-нчи йылларда дагъыстанлылар учун оборона министерлигинден бир квота да гёрсетилинмеген эди. Шо заман МЧС-ге, ич ишлер асгерине чакъырыв гелген эди.
Булай алгъанда, Россияны оьзге регионлары булан тенглешдиргенде, шогъар да тамаша болма тюшмей. О якъларда агьлюсюнде биргине-бир уланы булангъы ожакълар аз тюгюл. Къайсы ата-ана бир авлетин асгерге бакъдырма сюежек? Оланы да англама ярай. Тек закон бары халкъгъа бир йимик ортакъ. Асгер къуллугъун кютме сюегенлер нечакъы да бар. Неге тюгюл, ватаныны алдындагъы борчун кютмей туруп, адамшавлу ишлеге тюшме къыйын экенни сиз де билесиз. Мисал учун, полициягъа, Магьачкъаладагъы 100-нчю, Буйнакскидеги 136-нчы бригадалагъа яда дазу сакълав къурумгъа асгерде болмагъан адамгъа ишге тюшме бажарылмажакъ. Гертиси, биз бары халкъны къуршамагъа, армиягъа бакъдырма болмайбыз. Неге тюгюл, приказгъа гёре инг башлап уллу чагъындагъылагъа, оьр охув ожакъланы, техникумланы ва военный училищелени битдиргенлеге, яхшы савлугъу булангъылагъа агьамият берме герекбиз. Йылдан-йылгъа асгерге барма болмайгъанланы санаву артып тербей. Амма соравлагъа гёре 18 йыллыкъ уланлар армиягъа барма бек гьасирет экени ачыкъ болду. Олар аслу гьалда билим алма сюймейген яда охума тюшмеге имканлыкълары ёкъ тайпа. Шону учун олар пачалыкъгъа къуллукъ этме сюелер. Пачалыкъ буса оланы мурадын яшавгъа чыгъарма болмай.
– Бизге ювукъдагъы Ставрополь край бизин Дагъыстан чакъы бар. Оларда 4 минг яшгъа квота бола, бизге буса 900 ер гёрсетиле. Шону нечик англама герек дагъы?
– Шолай уллу башгъалыкъ болмагъа кюй ёкъ. Тюзюн айтгъанда, Дагъыстан о ягъындан чы къыйыкъсытыла. Олай да, Дагъыстанны Башчысыны, Пачалыкъ Думаны депутатларыны атындан Россияны башчыларына кёп тилев кагъызлар язылды. Гьали гьал яхшы янгъа алышынып бара. Ондан къайры да, оборона министри де янгы адам чы. Шону учун бизге янашыв да бираз башгъа болгъан.
– Янгы министрни де аты чыкъды. Сергей Шойгу армиядан баш къачырагъанланы фамилияларын ерли газетлеге чыгъарма герек деп буйрукъ этген чи. Шолай талапны сиз нечик гёресиз? Къабул этемисиз?
– Шо сынав алда кёп къоллана эди. Мен, мисал учун, Ботлихде военный комиссар болуп ишлейгенде, асгерге бармай къутулма къарайгъанланы, оланы яшырагъанланы не ерден ва кимлени ожагъындан чыкъгъанны гьакъында язып, ерли газетде чыгъара эдик. Ата-анасы пачалыкъ яда муниципал къуллукъларда ишлей буса да, бизге башгъалыкъ ёкъ эди. Шолай талапны мен дурус гёремен.
– Бу йылдан башлап военно-медицина экспертизагъа алмашынывлар этилген. Не йимик янгылыкълагъа агьамият бермеге тарыкъ?
– Бир башлап, медицина къаравдан чыгъагъанлагъа байлавлу айтма сюемен. Бир тайпагъа къарап, воллагь, бу яш чы спортсмен, чемпион, башгъаланы да гёрюнюшю де яман тюгюл, савлугъу да яхшыдыр деп ойлашасан. Амма олар медицина тергевден чыкъгъанда, савлугъу асгер борчун кютме ярайгъан даражада тюгюл экени ачыкъ болуп къала. Шогъар да тамаша боласан. Бирлерини гёзлери гёрегени осал. Яшлар компьютерни алдында кёп олтура буса ярай. Башгъаларыны аякълары, бувунлары авруй. Бир тайпаны буса гьар затдан къаркъарасына тийген яралары, санларыны авуртгъанлыгъы арагъа чыгъа. Гертиси, башгъа ерлердегилер булан урушдургъанда, бизин яшларыбызны къаркъарасыны гючю, къуваты, къатты хасияты бар. Шогъар бирев де шекленмежек. Тек гючю барлыгъы – бир яны, асгер къуллукъгъа ярайгъанлыгъы буса – башгъа масъала. Шо улан спорт булан доланып, къаркъарасын къатдыргъан буса да, оланы кёбюсю оьзюню бурнундан аридеги затны гёрмей. Яда буса яшлыкъ этип, ич аврувларына къулакъасмай къоя.
Россияны Гьукуматыны къарарында военный врачланы экспертизасына байлавлу алмашынывлар бар. Бу йыл январ айны биринден тутуп, армиядан азат этме болагъан аврувланы списогу тюрленген. Алдагъы сиягьгъа гиреген 93 пункт кемип, 88-ге чыкъгъан. Мисал учун, аякъларыны тюбю тюппе-тюз буса, армиягъа чакъырылмай эди. Гьали шо аврувну экинчи даражасы буса, яратыла. Олай да, эшитегенине, гёрегенине байлавлу бир-бир енгилликлер де бар. Ондан къайры да, асгерге чакъырылгъан яшлагъа ВИЧ, гепатит С ва В югъагъан аврувланы тергемеге анализ бермеге тюшежек.
Бизде кёп уллу талаплар бар. Асгер къуллукъну кютмеге чакъырылагъан яшланы савлугъу лап яхшы болма тарыкъ.
– Армиягъа чакъырылагъанланы ата-анасыны янындан комиссияны къарарына къаршы разисизликлер болгъан гезиклер бармы? Айтагъаным, сиз эсгерген кюйде, бары халкъны бир ягъадан асгерге бакъдырма болмайсыз чы.
– Бизин адамлар оьзлени эшик алдындан ариге къарама сюймейлер. Айтагъаным, сизин уланларыгъызны армиягъа барма гьасиретлиги – бир масъала, савлугъуну даражасы – башгъа яны. Мен оьрде де бираз эсгерип гетдим. Эгер де уланыны савлугъу шайлы тюгюл, осал буса, ону нечик бакъдырма болабыз? Ондан къайры да, талаплагъа гёре асгерге чакъырылагъанланы 50–60 процентини оьр билимлери болма тарыкъ. Сонг дагъы да, биз оланы туснакъгъа тюшгенлери яда террорчулукъ, жинаятчылыкъ ишлеге къошулгъанлары барын-ёгъун мекенли кюйде тергемеге борчлубуз. Ондан къайры да, биз оьрден гелеген квотадан, нормадан абатлап, адамланы тилевюн яшавгъа чыгъарма болмайбыз чы.
– Олай болгъанда, асгер борчун кютмеге гьасирет яшлагъа не этме герек дагъы?
– Шону учун, йылда эки керен чакъырыв бола. Шо заман гьар ким военкоматгъа гелип, медицина къаравдан оьтмеге герек. Эгер шо адамгъа асгер борчун кютмеге ярай деп къарар чыгъарса, ол бир гюн де къарамай, армиягъа гетме бола. Бажарылмайгъанлагъа биз законгъа гёре отсрочка беребиз. Жагьиллени кёплери гьар йыл биз военкоматгъа барабыз, тек бизин чакъырмайлар деп арз этелер. Оьр охув ожакъда охумай, мекенлешип ишлей буса, олар ишин де къоюп армиягъа барма алгъасамайлар.
– Шо саялы олар чакъырывну вакътисинде военкоматгъа бармайлар. Балики, олагъа военный билетлер тапшуруп, дагъы рагьатсызландырмай къойма герекдир?
– Бираз алда мени яныма къатын алып, эки яшы да бар 25 йыллыкъ улан гелди. Ол ишге тюшме сююп, военный билет беригиз деп тилей эди. Асгер борчланы гьакъындагъы законгъа гёре 27 йыл битмеген уланъяшгъа бир уьзюрю себепсиз военный билет бермеге ихтиярыбыз ёкъ. Россияны Президентини бир себепсиз асгер борчундан баш къачыргъанлагъа военный билет бермегиз деген указы чыкъгъан. Шо тайпа я пачалыкъ, я муниципал къуллукълагъа ишге тюшме болмай. Оланы военный билетсиз бир ерге де ишге алмайлар.
– Кремль ротада бир сама дагъыстанлы къуллукъ этеми экен? Шо гьакъда билегенигиз бармы?
– Мен гьар ерде военком болуп ишлейгенли 15 йыл бола. Тек бир заманда да онда бизинкилер бар деп эшитмегенмен. Тюзю, Кремлни ротасында бары да халкъланы лап да айтылынгъан адамлары къуллукъ этмеге чи тюше эди. Бу ерде мен сизин пикругъуз булан разимен.
–Бизин дагъыстанлылар къайда ва не частлагъа чакъырыла?
–Гюнбатыш Калининграддан башлап, Курил атавланы гюнтувуш янына ерли чыгъып гетелер.
–Бизин яшланы бирдокъда къабул этмейген ерлер бармы?
–Шо бизге берилеген наряддан гьасил бола.Мисал учун, десант ва лап да айтылынгъан ерлеге чакъырыв бизде кёбокъда къыт бола. Аслу гьалда бизден баргъан яшлар мотострелковый бёлюкге, ич асгерге, денгиз флотгъа тюшелер.
–Армиядагъы яшлар, олар къуллукъ этеген бёлюклер булан байлавлукъ тутамысыз?
–Чакъырыв пунктда асгерге бакъдыргъанланы почта индекслерин, адреслерин, телефонларын гьисапгъа алагъан китабыбыз да сакъланып тура. Борчун кютегенде, биз олар булан аралыкъ тутабыз. Биз баракалла яда танкъыт кагъызлар да алабыз. Дагъыстанлылар низамны бузса, бёлюкню командирлери шоссагьат бизге чыгъа. Гьали бираз алда Санкт-Петербургну 5556 асгер бёлюгюню подполковниги Кутеевден бизден баргъан Р. Магаровну уьстюнден арз этип язгъан кагъызын алдыкъ. Шонда ол оьзю булан къуллукъ этеген ёлдашларына гьюрмет этмей, намус не экенни билмей, даражасын, англавун артдырма къарамай, низамны сакъламай деп языла. Бёлюкню командованиеси бизге шо уланны ата-анасына, ол учун жаваплыкъны бойнуна алгъанлагъа билдиригиз деп буварыв эте.
Шолайлар саялы бизге къызарма тюше. Тюзю, бизин дагъыстанлыланы 90 проценти намуслу кюйде къуллугъун кюте деп айтма боламан. Мисал учун, бирдагъы бизин гёнгюбюзню ачгъан кагъызны да эсгерейим. О кагъыз Новосибирскидеги 3373 бёлюкден гелген эди. Шонда да бизден баргъан Адил Алиев оьзюню асгер пагьмуларын гёрсетди, алдына салынгъан борчланы оьр даражада кютдю, бары да якъдан оьзюню англавларын, гьазирлигин аян этди, бёлюкню командованиесини атындан ол Гьюрметлев грамота булан да савгъатланды деп эсгериле. Бизге де, Адилни ата-анасына да баракалла билдирелер. Адил Алиев армиядан къайтгъаны бираз бола.
Сонг да, бизден барып МЧС-ге тюшген сегиз дагъыстанлы, Йыракъ Гюнтувушну сув алгъанда, шонда ортакъчылыкъ этип, оьзлени къоччакъ кюйде гёрсетдилер.
– Бизин яшлагъа военный училищелеге тюшмеге имканлыкълар ёкъму?
–Бар, неге болмай. Гьар йыл биз шо охув ожакълагъа бакъдырмагъа яшланы танглайбыз. Лап башлап, ерли военкоматларда олагъа оьз документлер (личное дело) ачыла. Сонг республиканы чакъырыв пунктунда уллу комиссия къурулуп, яшланы пагьмуларына, билимлерине гёре айырабыз. Артда буса оланы документлерин военный училищелеге бакъдырабыз. Артда ондагъылар июль айда яшланы экзаменлер бермеге чакъыралар. Бу йыл бизге 70 яшгъа наряд гелген. Биз шо плангъа гёре яшланы танглап турабыз. Военный училищеге тюшме сюегенлер май айны бири болгъанча оьз делоларын республиканы военкоматыны Магьачкъаладагъы бёлюгюнде гьазирлемеге бола. Шону адресин эсгерип къояйым: Гьамитовну орамы, 63-нчю уьй. Шонда сиз консультация да алма болажакъсыз.
– Муртуз Алиевич, бугюн асгер къуллугъун кютме атланып турагъан яшларыбызгъа не ёражакъ эдигиз?
– Биринчилей, военкоматгъа чакъырылгъанлар, баш къачырмай, бизге гелип, комиссиядан оьтгенни сюе эдик. Эгер асгерге бармакъ учун иши тюзелип гетсе, олагъа мен, инг башлап, сиз Дагъыстандан экенигизни унутмагъыз деп айтма сюемен. Сиз оьзюгюзню тутагъан кююгюзден, борчларыгъызгъа янашывугъуздан кёп зат гьасил болажакъ, сизин гиччи ватаныгъызгъа да багьа берилежек. Сизин ата-бабаларыгъыз кимлер болгъанны эсигизден тайдырмагъыз.
Лакъырлашывну юрютген
Паху Гьайбуллаева.
Суратда: М. А. Идрисов.
