БИРЕВ ДЕ УНУТУЛМАГЪАН…


Саргъайгъан кагъызлар…

1941-нчи йыл, 22-нчи июн. Хумторкъали районну Торкъали юрту. Акаевлени агьлюсюнде шатлыкъ, уланы Атавну тою юрюле. Шо гюн тангда немис армия башлагъан елевчюлюк давну аччы хабары Торкъалиге тюшден сонг етише. Той тозула…

1941-нчи йылны 10-нчу сентяб­ринде Магьачкъаладан оьзю йимик жагьиллер булан поездге минген Атав Акаев Новороссийск шагьаргъа барып тюше, 8-нчи дав-денгиз бригадада къуллукъ этме башлай. Сочи шагьаргъа барып уьч айлыкъ сержант курсланы битдирип къайта. Буланы дивизиясы Севастополь шагьар учун юрюлеген давгъа барма тарыкъ. Гемеге къарап кёп заман къалалар. Артда да буланы дивизиясын алмакъ учун «Чернова Украйна» деген уллу дав крейсер геле. Савут, ашамлыгъы булан он эки мингден де кёп асгер шогъар юклене. Алдында – эки, артында – эки, къабургъаларында да экишер геме крейсерни узата. Гечелетип Новороссийскиден тербенелер.

Сержант Атав Акаев – пулемётчу бёлюкню командири. Оьзюню бёлюгю булан эки пулемёт, автоматлар, оьзге савутлар булан бир каютада ерлешген. Арадан заман гетип, гючлю оькюрюв тавушу булан крейсерни уьстюнден самолётлар уча. Солдатлар каюталардан чыгъып, пароходну уьстюндеги майдангъа жыйылма башлай. Шо вакъти фашистлени самолётундан ярыкъ этеген ракеталар атып, айлана якъны яп-ярыкъ этип къоя. Алда – беш, артында дёрт бомба ташлайгъан самолётлар алашадан уча ва крейсерге багъып тюз бола. Ювукъ гелгенде бары да самолётлардан бирче бомбаланы ташламагъа башлай.

– О гечеги ала-пелекет, – деп эсгере Атав Акаев. – Шо бомбалар крейсерге тюшген буса, бизден де, гемеден де бир зат да къалмай эди. Насипге, бомбалар къаравул гемени ари ягъына тюшдю. Шонда гётерилген толкъунланы гючюнден бизин гемебиз къабургъасына авуп, къайтарып ерине гелди. Бизинкилерден сувгъа тюшгенлер де болду. Экинчилей учгъанлары да шо бир ерге урдулар. Шондан сонг, насипге, самолётлар дагъы къайтмады.

Атав Акаев къуллукъ этеген дивизия Севастопольну ювугъуна гелип тюше ва шагьаргъа багъып яяв юрюй. Севастопольгъа етишгенче 15 чакъырым оьрде Бельбек деген татар юрт бар. Шо фашистлени къолунда болгъан. Олар юртну ювугъунда, аркъа ерде, окоплар да къазып, беклик тутуп токътай. Ариде, Севастополь шагьарны бетинде ерлешген Сапун тав да гёрюне.

Ерлешип битген сонг, командир Акаевге бёлюгю булан къаравулгъа бармагъа буйрукъ бере. Танггъа таба яшыл тюслю ракета учгъанда къайтарсыз дей. Къаравулгъа барагъан ёлну яртысын юрюп, яртысын сюйкелип барма герек болгъан. Гечени узагъына постда туралар. Фашистлени сёйлейгени, къычырагъаны булагъа эшитиле. Танг вакътиге яшыл тюслю ракета кёкге багъып чююле. А. Акаев оьзюню бёлюгюн де алып окоп­лагъа къайта. Экинчи гече де къаравулгъа булагъа барма тюше. Гючлю туман бар гече. Адашып, фашистлени окопларына багъып барагъан совет лейтенантны да тутуп, булар тангда дагъы да оьзлени ротасына къайталар. Командир Акаевни бёлюгюне баракалла билдире ва ял алыгъыз деп изну бере. Савлай ротаны ичме сув ёкълугъу къыйнай. Ашайгъаны да – сухарилер ва балыкъ булангъы консерва къутукълар. Оланы ашагъан­ сонг да бирден-бир сув ичме сюелер. Шолай, Атав бирден-бир сувсап бола, чыдамлыгъы бите.

– Сув чу бар , ойтанда, быргъыдан азмаз геле, – дей командири Атавгъа, – тек фашистлени снайпери шо ерден гёзюн айырмай. Мен сагъа бар деп айтмайман.
Шондан сонг Атав аридеги ойтандан оьзю де гёзюн айырмай, тигилип токътай. Чыдамлыгъы бите, къулагъы ёкъ чайникни де алып, ойтангъа багъып­ тербене. Сув быргъыгъа аман етишип, увучу булан сув ала туруп, оьзю тойгъунча сув иче. Чайникни быргъыны тюбюне салып болмайгъангъа гёре, увучу булан ону да сувдан толтура. Къайтып сюйкеле, чюмегинден тутуп чайникни де сюйрей. Шо вакъти къулакъ тюбюнден гюлле зувуллай. Экинчи гюлле башына гийген каскагъа тие.

 Къыячалап, къабургъадан тиймекден, касканы тешмей, оюп гете. Атав ята, тербенмей. Снайпер де токътай, дагъы атышмай. Атав шо ерде тербенмей ярым сагьатлар ята. Мурады – снайперни инандырмакъ. Артда да ол аста булан окоплагъа багъып сюйкелме башлай ва етишип, солдатланы къучагъына тюше. Ёлдашлары буса бугъар гюлле тийген деп бек ичибушуп тура болгъанлар. Сув да алып сав гелгенине оьтесиз бек сююнелер. Сувну аз-аз этип гьарисине пайлагъан.
Бир нече гюнлер Атавну дивизиясы токътагъан окопланы алмакъ учун немислер гьужум этип тургъан. Артда да гючлю топ урув башлана. Алатолпан болуп гете. Топ урув битген сонг, танклар алгъа, яяв асгер артына тюшюп, немис солдатлар окоплагъа багъып­ тербене. Атав бир пу­лемётчигине чаба – топ тийип оьлген, бирисине чаба – еринде ёкъ. Оьз­лер токътагъан­окоплагъа къарагъанда, тербенеген, эретургъан адам нагагь да гёрюнмей. Шо вакъти ол оьзюню пулемёту салынгъан ерге чаба. Сол буту бир тамаша авур болгъанны, оьзюне тынгламайгъанны, авуртагъанны сезе. Бурулуп къарама оьзю де бола, сол буту алынмай. Этиклерине багъып агъагъан­ къанны сезе ва йыгъыла.

Немислер буланы окопларын елей. Дивизиядан къалгъан саву, яралысы булан есир этиле. Савланы эшелонгъа миндирип алып гетелер. Яралылар Бельбек деген юртда аранларда сакълана. Авур яра тийип, Атавну юртлусу Анвар Ибаев де шонда бола. Ол тербенип болмайгъангъа гёре, ону тарыкъ-герегине Атав айлана. Юртдагъы адамлар ташлагъан аш гесеклерден гелтирип Анваргъа да бере. Шолай, бир жумагъа ювукъ тургъан сонг, арбалар булан оланы Симферопольгъа элтме токъташа. Минип болгъанлар бара, болмайгъанлар къала.
Шагьаргъа баргъанда буланы уллу бинагъа ерлешдирелер. Не аш, не сув берилмей. Атав акъсакълай туруп абзаргъа чыгъа. Орамдан оьтегенлерден аш тилей. Ону йимик башгъа ёлдашлары да. Оьзюне тюшген аш гесекни Анвар булан бёлюп ашайлар.Бир гюн абзарда айланагъанда, бомба тийип авгъан бинаны керпичлерини арасында Атав банкалар гёре. Ону алып ачгъанда, балыкъны икрасы (урлугъу) чыгъа.Чалтлыкъда къойнуна 11 къутукъну сала ва Анварны ягъына алгъасай. Сонг ёлдашларына да айта. Алда шо ерде склад болгъан экен. Гьасили, кёп замангъа яралылагъа ашамлыкъ бола. Мунда бир айгъа ювукъ сакълагъан сонг, юрюп болагъан яралыланы немислер туснакъгъа элтип салалар. Атавгъа Анвардан айрылма тюше.

Туснакъдагъыланы гьалы да гюнденгюн бузукъ. Ашама береген шорпасы да адам ашап болардай тюгюл. Кёплер ачлыкъдан оьле, кёплер яралардан оьле. Гьар гюн тангда машин булан оьлген сюеклени шагьарны ягъа­сында къазылгъан къуюлагъа элтип басдыра. Атав Акаев ондагъы гьалны эсгере туруп, гьали де титиреп гете. Атсыз, гебинсиз гёмюлген минглер булангъы оьлгенлени, басдырылгъанланы унутуп болмай кюстюне, сёйлеп болмай тыгъылып токътай…

Бир гюн эртен 300 адамны ишлеме йибермек учун айыралар. Шоланы арасында Атав да бола. Барын да Къарасувбазар деген юртгъа гелтире. Олар ёллагъа таш тизип, бузулгъан ёлланы онгара. Иш къыйын, ашамлыкъ етишмей. Мунда да чыдамайгъан­лар, оьлгенлер кёп бола. Шолай бир гюн ишлеп турагъан­да, оьтюп барагъан татар яшны гёре. Атав кисесиндеги акъчадан 30 манат чыгъарып ташлай ва: «Ачбыз, ашама зат гелтир», — дей. Экинчи гюн шо яш тепси де булан Атав ишлейген ерге гелип токътай. Эки де янында автоматлар булан токътагъан къаравулдан Атав тепсини алмагъа ихтияр тилей. Олар ярай деп икрам этгенде, барып тепсини ала. Тепсиде бишген картоп бола. Есирлер бары да тепсиге ябурула. Атав тёшюне тепсини де тутуп, аркъасындан йыгъыла. Бишген картопгъа уьстю бата, буса да, ахырынчы эки картоп оьзюне де тюше.

Ёл ишлеп битген сонг есирлер окоплар къаза, немислеге вагонлагъа юк юклей, не авур иш бар буса да кюте. Немис армия булан бирче Херсон, Николаев, Вознесенский шагьарлагъа геле, Кишинёвда, Одессада бола. Къайда болса да, Атавгъа къачмакъ, къутулмакъ деген ой яллыкъ бермей. Тек есирлеге къарав онча да гючлю чю, артыкъ абат алма имканлыкъ берилмей.

Гери къачагъан немис асгерлер булан есирлер де бара: Карпат тавлар, Польша, Терасполь шагьар. Ондан таба Австриягъа чыгъалар, сонг Венгриягъа етише. Нокбадун деген шагьарны ягъында лагер къуруп токътай. Бай фермерге картоп жыйма есирлени йибере. Бир айгъа ювукъ шонда ишлейлер. Сонг Чехословакияны топурагъына чыгъа. Фашистлер бек ачувлу, есирлеге зулму эте, оьлтюрмеге чёп чакъы да гёрмей. А. Акаев токътагъан лагер Братислава шагьаргъа ювукъда, Лебериц деген юртну ягъында токътагъан. Атав ишлеме алып барагъанда гьар гюн айлана якъны тергеп, эсинде сакълай. Лагердеги къаравулну алышынагъанын, къайда пост барын ахтара. Шундан сама къачмасам, сав къоймажакълар деген ой Атавгъа яллыкъ бермей. Биревге де айтмай, гьазирлик гёрме башлай, план къура, къачажакъ гюнюн белгилей, къайсы юртгъа баражагъын токъташдыра. Беш чакъырым арекде ерлешген – Лебериц юрт.

Гюню геле. Оьзю къургъан плангъа гёре ол лагерден чыкъма бажара. Гечелетип юрюп шо юртгъа етише. Бир абзарны арт терезесин къагъа. Кимдир деген тавушгъа: «Есирмен, пленден къачгъанман», – дей. Атавну чехлени агьлюсю оьзлени уьюнде сыйындыра, яшырып сакълай.

Атав агъав оьзюню документлерини арасындан бек аявлап заман саргъайтгъан кагъызны чыгъарды. Ону арасында эки сурат бар. Эр-къатын, чехлер. Айры-айры суратлар. Оланы заман саргъайтгъан. Атав агъав олагъа тикленген кюйде мен де къарай туруп, гьарисин оьбе, оьбе, оьбе… Ону сувлангъан гёзлери мени бек талчыкъдыра. Не ол, не мен сёйлеп болмай, шыплыкъдабыз.

– Магъа экинчи яшав берген шулар, – дей Атав агъав, арадан шайлы заман гетип, тувулунгъан шыплыкъны буза туруп. — Мени аявлу адамларым.

Атав бу агьлюде тура туруп, дав бите. Бу юрт америкалылагъа тюшген ерде бола. Пленден къачгъанлыкъгъа тийишли справкалар да алып, Атав Акаев чех къурдашыны кёмеги булан Совет Армия елеген топуракъгъа чыгъа. Шо 1945 -нчи йылны июн айында бола. Гючлю тергевлерден оьтген сонг, А. Атаевни 126-нчы гаубица артиллерия бригадагъа армия къуллугъун узатмакъ учун бакъдыра.
А. Атаев Уллу Ватан давну ордени ва кёп медаллар булан савгъатлангъан. 1945-нчи йылны ахырында ол эр намусун кютюп, Торкъалиге къайта.

Ол давдагъы заманны ичинде агьлюсю Бажив де янын салып ятмай фронтгъа кёмек эте. Терик бойда танклагъа къаршы айлар булан сенгерлер къазгъан, «Кавказны якълагъаны учун» деген медаль булан савгъатлангъан. Гечеси-гюню булан дегенлей колхозда ишлеген.

Атав Акаев давдан къайтгъан сонг, «Марковский» совхозда кёп йыллар загьмат тёкген. Сонг яшавлукъ этмек учун Тёбе юртгъа гёчген. Татывлукъда оьмюр сюреген Атав ва Бажив дёрт уланны, эки къызны тарбиялагъан ва оьсдюрген. Олар да гьали гьариси агьлю болгъанлар, яшавда оьз ёлун тапгъанлар.

Жават ЗАКАВОВ.

СУРАТДА: Атав АКАЕВ
(агьлюсюню архивинден).