Йырчы Къазакъ ва Магьаммат-Апенди

(КЪУРДАШЛЫКЪНЫ, ПИКРУ БИРЛИКНИ СЁНМЕС ЮЛДУЗЛАРЫ)

 

(Башы гетген номерде)

 

Энни «оьзге себеплени» излемеге гиришгинче алдын, Къазакъны Османовлар булан табушмагъыны гьакъында бир-эки сёз айтмакъ лазимдир деп эсиме геле. Гертиси, бу терен маъналы теманы арагъа чыкъмагъы Алим-Паша Салаватовну илму-ахтарыв чалышыву булан байлавлу экени халкъгъа бир даражада белгили.

1934-нчю йылда, Хасавюртда чыгъагъан «Социалист къурулушу» газетни бир нече номеринде ону «Йырчы Къазакъ ва ону йырлары» деген уллу илму макъаласы басма этиле. Шо макъаласында А-П. Салаватов Дагъыстанны халкъ шаири Абдулла Магьамматов булангъы лакъырына асасланып, Йырчы Къазакъ Сибирден къайтгъан сонг ата юрту Муслимавулгъа, оьзюню уьюне бармагъа ерли гьакимиятны янындан ихтиярсыз экенге, Къумукъ округдагъы Османовлагъа ва Гьажаматовлагъа сыйынгъан деп яза.

Бизин заманыбызда, артдагъы йыллар болгъунча, Къазакъны яшавун ва яратывчулугъун уьйренеген алимлерибиз шо маълуматны тарихин ахтарып къарама­гъан демеге ярай. Гиччи ватанына, атасыны деврен къалгъан отавуна къайтмагъа Къазакъ неге ихтиярсыз болгъан, Османовланы, Гьажаматовланы къанатыны тюбюне барып сыйынмагъа огъар ким ихтияр берген яда буса кимлер кёмек этген – шу тайпа соравлагъа артдагъы йылларда кёп тергев берилип турагъанлыкъ заманны яхшы аламатларыны бирисидир деп айтмагъа ярай.

Къумукъну тарихин, шону булан бирче, шону ичинде Йырчы Къазакъны яшав къысматын уьйренив ишде булай агьамиятлы масъалаланы гёнгюллю кюйде чалышып гётереген алим-философ Камил Алиевни загьматын, ачыкъ этип айтгъанда, ону «Судьба генерала. Князь Хасай Уцмиев: эпоха, жизнь, деятельность» (Хасавюрт, Абусупиян 2015 г.) деген китабын инг де исси, исбайы сёз булан эсгеремен. Гертиден де, пасигь сёзню устасы, машгъур гьакъыллы Йырчы Къазакъны чебер яратывчулукъ къошумун, шону натижасында анадаш маданиятыны «пайын» бютюндюнья цивилизациясыны ичинде тюз багьалап, асырап янашажакъ ким болур деп сораса, оьзюню тувмадан, ана сютю булан гелген билим даражасы ва ватанчылыкъ, халкъчылыкъ хасиятлы Уцуму Уллу бий Хасайбекни аты хор этип айтылажагъына шеклик этмеймен.

Элли йылдан алтмышгъа артылгъан илму сапарларымда архив документлер булан мен де аз талашмагъанман, оланы сагьифаларын басгъан чангланы уьфюрюп аз тазаламагъанман. Шо саялы Камил Алиевни игитликлерин гьакъ юрекден сююнюп эсгеремен. Дюр, Къазакъны туснакъдан азатланып къайтмагъы, къайтгъан сонг инг башлап Яхсайда, Яхсайны тюмен авулунда ва оьзю булан бир авуллу Османовларда орунлашдырмагъы Уцуму Уллу Хасай бийни доллугъу болма герегине мен де, Камил йимик, гьакъ юрекден инанаман. Сёз ёругъуна айтгъанда, Къазакъны Хасайбек Уцмиев булан байлайгъан теманы мен бара-бара узатажакъман. Гьали буса, гелтирилген баянлыкъ сёзюм шайлы узатылса да, пайдасыз болмагъандыр деп эсиме геле.

«… Мактубну» къурулушун, башгъачалай айтгъанда, ону «жумла чырларын» (сатырлардагъы сёзлени заман булангъы, заманны яшав булангъы, умуми милли мадани англавлар булангъы аралыгъын байлайгъан – барысыны да тигив-тохув, сыкъ маъна даражасын) къошуп, бирикдиреген, бирикдирген сонг киришлейген не зат десегиз, инг башлап, язылгъан хатны алажакъ Магьаммат-Апендини – ондан сонг, шону охужакъланы (алилени, валилени ва б.) башмайына да, юрегине де асар этежек таъсир, таъсирден, гьар охугъан гишини англав ва хасият даражасына гёре туважакъ гёнгюл. Оьзюню гьона шолай хас белгиси булангъы чебер «…Мактуб» асарын язагъанда, Йырчы Къазакъ, мени гьисабымда, оьрде суратлама къарагъан гёнгюл Магьаммат-Апенди Османовну юрегинде уя тиксин деген мурат булан «савутлангъан» болма ярай. Шолай пикругъа гелмеге буса асарны сагъынч «сувсатагъан» гёнгюл ерлиги къол бере деп гьисап этемен.

Энни «Мактубну» языв майданындагъы, Къазакъны яхшылыгъындан ва хатындан таба, Магьаммат-Апенди булан саламлашажакъ-каламлашажакъ халкъгъа гелейик. Оьлчевюне гёре онча уллу тюгюл (104 сатыр) «…Мактубну» майданында Магьаммат-Апендини атасы Умар-Апенди, анасы, атасыны иниси Абдул, къурдашлары Абдул, Агьмат, Ачакъан, Абдурагьман, Акъам, агьлюсю Бийке, Къазакъ оьзю, Манай Алибеков (герти аты – Абдулманап), «бажилери» (атлары гёрсетилмей, амма шоланы ичинде Нугьай, Абдулла ва Жантемир болма да ярай), гёрсетилмейген, тек «о-ян, бу-яндан» (сайки, яшыртгъындан) «тергеп къарайгъан» «тенглилери», санавсуз савдюгерчилер… «Мактубда» гёрсетилеген «жанлы» суратны, шаирни аз сёз булан уллу, терен ва агьамиятлы маънаны сырын ачагъан, келпетлев пагьмусун ачагъан айрыча адабиятчылыкъ маънасы бар деп эсиме геле.

Шу, буссагьат, айтылгъан пикру тюпде гелтирилежек бир-бир мисалланы охугъанда тувду десем ялгъан болмажакъ: «Къардашдан, сырдашдан, таза гёнгюлден / Мунгайып, зар салам, Магьаммат-Апенди».. «Сырдашынг мунгайып тура узакъдан…» «Тилейбиз, къайт…»

 

Биз, бажилеринг, юрегибиз яна,

Сени гёрмегенли бек кёп замана,

Гюн узакъ, ай батмай, тюгенмей сана,

Къайтсана, ай амалы, этме багьана…   

 

Йырчы Къазакъны асарларыны тили тарих, теория ва сёзлюк илмуланы айрыча бир дужуну деп айтмагъа ярай. Гиччирек бир мисал. Бираз алдын охужакъ ёлдашланы тергевюне деп гелтирилген, гьали тюпде берилежек бир байтны алып къоя­йыкъ: «Эшитмейбиз сёйлесенг – язывдай сёзюнг…» Шо байтны «язывдай сёзюнг» деген сёз тагъымы мени кёпден берли ойлашдырта. Булай алып къарагъанда, эки де сёз – оьзлени кюрчю маъналарына гёре башгъа-башгъа, бир-бирине къаршы маъналы гьаракатланы калималары. Къазакъ шо эки де бир-бирине къаршы англавланы бирикдирип, сыкълашдырып, бир тамаша оьтесиз сыкъ, ажайып ренкли чебер келпетни ярата – шо «келпет» буса – «язывдай сёзлю»   Магьаммат-Апенди. Энни «язывдай сёзню» тарихи-маданият табиатын чечмеге къарайыкъ. Мунда Къазакъ гьар абатда къолланагъан «сёзге» «язывдай» деген чеберликни хас аламатын гёрсетеген эпитетге айландырып, ону да баягъы «сёзге» тиркеп, гёресиз, нечик къужурлу чебер «операция» эте! «Язывдай сёзню» сыры гьали биз этген лакъыр булан битип къалмай, неге десегиз, о «языв» нечик буса да языв тюгюл: Йырчы Къазакъ айтагъан «язывдай» сёз, инчесаниятны яратагъан йимик, загьмат тёгювню натижасында тувагъан хат. Шо хатны аты – каллиграфия. Ону сырын уьйренип, билип, къолламакъ учун мадрасаларда охуйгъан яшлар йыллар булан тер тёкмеге борчлу болгъанын биз уллулардан эшитип билебиз. Уьйренмеге къыйын шо языв дарс мадрасаланы охув программаларыны аслу борчларыны бириси гьисапланып гелгенин унутмагъа тюшмей деп гьисап этемен.

Шулай, Къазакъны «…Мактубун» ян-янындан алып къарамакъ, масала, «язывну» да кюрчю маънасын, оьзек, булакъ башларын гьар тюрлю баянлыкълар булан яшгъартып яшнатсакъ, ону бютюн Аламны яратгъан Аллагьны къудраты ва языву экенни гёрежекбиз. Айтагъаным, Къазакъны «язывдай сёзюнг» дегени бырынгъы заманлардан берли сыналып гелген, къумукъну язгъанны гёрмейли, къазгъангъа тюшмес деген айтыву булан эгиздир деп эсиме геле.

Къысгъасы – «язывдай сёзню» гьа­къындагъы пикрумну жамы: Аллагьны атын эсгермек учун язылагъан хат – сыгъалангъан инедей къаявсуз болмагъа герек деп, Ону кёклерден йиберип, Ерге тюшген бир буйругъу.

«…Мактубну» охуй туруп, янгы-янгы соравлар, пикрулар чыгъа. Шоланы бирлерин чечмеге де къарадыкъ. Амма ону охувум баргъан сайын тувагъан соравланы уллу масъалагъа чыгъарып барамы экенмен деп де эсиме геле. Асарны бир гесегине къарайыкъ:

 

Сен де бир фаимсен, тынгла атагъа,

Ана гёнгюл ойла, тюшме хатагъа,

Инсангъа оьлюм бар – белгили сагъа.

Тилейбиз, гел, къайт, Магьаммат-Апенди…

 

Биринчи сатырдагъы «фаим»
(таржумасы – «гьакъыллы, англавлу») деген арап сёзню къолланмагъы негьакъ тюгюл деп гьисап этемен: тиллени тарихин де, сырын да яхшы билеген, Петербург университетни тиллерден дарс береген муаллими Магьаммат-Апенди фаимни авурлугъун ва жаваплыгъын эсине алып, Къазакъ къайт деп шонча неге къаныгъып къалгъанны гьакъында ойлашгъанны сююп сама тюгюлмю экен? Бизге къарангы, балики, Яхсайда, ожагъындагъы гьалгъа шаирни ичибушадыр, атасын да, анасын да, сырдашын да шо саялы эсгередир?

Ондан сонг, фаим деген сёз булангъы байтны бирдагъы башгъа гьакъыл булан янашмагъа болагъан маънасы гёрюне деп эсиме геле. Шолай деп ойлашмагъа мени борчлу этген зат – биринчи, сен деген сёзню къырыйындагъы де деген эки гьарплы яркъыч гесек. Шо яркъыч къошулуп, савлай сатырны маънасы бир нече ренк булан накъышлана: сайки, сен чи «гьакъыллы, англавлу» адамсан, атанга, ананга неге тынгламайсан деп оьпкелевню макъамы эшитиле бугъай. Алып къарасакъ, «ана гёнгюл», «тынгла атагъа», «инсангъа оьлюм бар – белгили сагъа», «Умарны сёзлери бары да гьакъдыр, /Питат гюмюшдей хатасы ёкъдур, / Ойласанг, сагъа да замандыр, чакъдыр/ Къайтып, оьз ватанынг тапмакъ, Магьаммат-Апенди», – деп, Къазакъ, балики, оьзюню юреги авуртагъанны билдиредир. Бу ерде «…Мактубну» мени пикрумну толумлашдырардай бирдагъы бир аламатына тергев бермеге ярай.

Мунда Къазакъны къысматы эсде ёкъдан, Аллагьны яхшылыгъындан, языкъсынывундан, Яхсай, яхсайлылар, дагъыдан-дагъы ачыкъ этип айтгъанда, Османовланы агьлюсю, ожагъы булан байлангъанлыкъны гьисапгъа алмай, оьтюп гетсек, къайсы яндан алып къарагъанда да, уллу хантавлукъдан къайры, гьакъ ёлунда гечмесдей гюнагь ишине йимик къадагъа чыгъармагъа, тёре гесмеге умпагьатлы деп гьисап этемен.

Йырчы Къазакъны яшавунда болуп турагъан алмашынывланы агьвалатлар булан оьлчеп къарасакъ, ол Сибирден 1859–1860-нчы йылланы арасында къайтгъан болуп табабыз. Бу замангъа, мен оьрде эсгерип гетген Къазакъны Хасай Уцмиев булангъы аралыгъы булангъы лакъыр, Хасайбек Хуршит-бану Натавандан айырылып, Яхсайгъа къайтгъан девюр. 1860-нчы йылланы орталарына таба Уцмиевни яшаву Къазакъны гёз алдында булутлу шартланы сыйыртмакъларында тююлмеге башлай. «…Мактуб» буса, ону ичиндеги агьвалат белгилеге гёре, гечде – 1872-1873-нчю йылларда язылгъан деген гьакъылгъа гелтире.

Эсигиздедир, Къазакъ оьзюню «…Мактубун» «Абдурагьманны, Абдулну тилевюне гёре…», сайки, уьзюрюлю, демек, тез-тез, созуп турмайлы, алгъасап этмесе ярамайгъан себепден язагъанын да, мени гьисабымда, негьакъ айтмайдыр… Гёресиз, нечакъы соравлар чыгъа, нечакъы энниден сонг да чыгъар. Айтагъаным, Къазакъ Хасайбекге къопгъан ва ону ютгъан балагьдан сонг гьар затгъа сакъ болуп янашмагъа уьйрене… Хасайбек табушдуруп танышгъан ва гьаллашгъан къурдашы Магьаммат-Апенди энни Къазакъгъа инг де аявлу адам, ону барлыгъы – муну чинк де багьалы байлыгъы. Шону учундур – ол къайтып-къайтып «узакъ элни» темасын гючлендире; оьзю умут уьзген буса да, унутулмайгъан яшлыгъыны ватаны юрек майын иритеген даражада сагъынч ойлагъа тартадыр, оьзюдей болгъанны сюймей, Магьаммат-Апендиге къайтып оьз ватанынгны тап деп чакъырадыр.

«…Мактубну» ахыргъы алты дёртлюк­лери охувчуланы да, адабиятчыланы да нечесе наслусуна яхшы белгилиден къайры, оьтесиз терен маънасы, отлукъ ташдай янагъан, яркъыч накъышлары булан къувлуйгъан, тап Къазакъны заманындагъы, Къазакъ суратлайгъан яшавну бизин бугюнюбюзге, бугюнгю алыш-беришге айлангъан жиргенч барлыгъыбызгъа ошай­гъаны, бир яндан, гюнгюрт ойлагъа чомулта, бирдагъы яндан – шолай ой дюньяны жан салып гёрсетеген Къазакъны пагьмусу ругьландыра ва къанатландыра:

 

Элден сорасанг, этелер савда,

Юреклери сан-минг юз тюрлю гьавда,

Тюкенде, базарда, бахчада, бавда,

Дюньялыкъ къазана, тоймайлар, Апенди.

 

Ахшамлар геч къайтып, уьйлеринде ята,

Ант этип, сакъатны – тюгюл деп сата,

Беш шайы пайда учун атасын алдата,

Биринде тюзлюк ёкъ, тергесенг, Апенди.

 

Сен кёп де къолайсан эшитмей, гёрмей,

Бизин Къумукъну хабарын билмей,

Къалыр йимик гёрелер дюньяда оьлмей,

Умутлары уллу, къарасанг, Апенди.

 

Бир-бирине яман хыялда, къастда,

Иллагьи, тюз тюгюл къардаш да, дос да,

Досунг да гьарам, къарасанг аста-аста.

Тамаша, заманлар тюрленген, Апенди.

 

Бизде бир табун бар бири-биринден уста,

Очарда олтуруп, къатынлардай ясда,

Юз хабар чыгъарар ёкъ ерден эсде,

Туффу! Ягь, намус тас болгъан, Апенди.

 

Айтды-къуйтду сёйлемек – бу табунну иши,

Танглармы шо ёлну намусу бар гиши?

Хасап базарда, тюкен-очарда гьалиги гелиши,

Ахырларын Аллагь тюз этсин, Апенди.

 

Йырчы Къазакъны «…Мактубун» хасиятлавну таманлашдыра туруп, ону гьакъындагъы лакъырымны тёшлемекни маъналы гёрюп, шулай оюм булан гьакълашмагъа токъташдым. Гертиси, шо пикру булан сёзюмню башлама да башлагъан эдим. Айтарымны оьзеги – бу асарны къурулушу. Демек, онда юрюлеген хабарны тизилиши Къазакъны оьзге асарларындан бюс-бютюн башгъа къалипде язылгъанлыкъны аламатларын гёрсетмек эди. Гьали эсгерген жумланы бираз генглешдирип айтсакъ, шаирни, айрада сибир ёлундан да, Сибирден де язгъанларына къарасакъ, олар тюрлю-тюрлю асар жанрланы (къанна къазакъ йырланы, игитлик эпосну, тарихи йырланы, сарынланы, гьатта ясланы-ваягьланы макъамларыны) бир тамаша, ажайып болардай гезиксиз кюйде, алгъасавлукъда кёкленген тигимидей гёрюне деп хыял этемен.

«Шамил», «Такъмакъ йыр», «Танг хожа­йын Шихмурза Гьажаматовгъа макътав», «Яхсайланы яйнап чыкъгъан булагъы», «Абулмуслим хан шавхал», «Уцуму уллу Хасайбек», «Къубагъалы тавлар-ташлар увалып», «Сен оьзюнг оьзден улан болсанг да…» – шу тайпа асарлар да «…Мактубну» къалибинде яралгъан деп эсиме геле.

 

Забит АКАВОВ,

филология илмуланы

доктору, профессор.

 

(Давамы бар)

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля