Гьаракатгъа – берекет



        Къара гюзню гюнлери. Юрт хозяйствода чалышагъанланы, айрокъда авлакъчылыкъ тармакъдагъыланы сав йылны боюнда этген ишлерини гьасиллерин чыгъарагъан вакъти. Июль-август айларда бюртюклю ашлыкълар, сентябр-октябрде емишлер ва бахча оьсюмлюклени тюшюмю къайтарыла. Гюзде къылчыкълы ашлыкъланы гелеген йыл учун кюрчюсю салына. Айтагъаным, юртлу загьматчыланы йыл боюнда иши туварылмай.


Бизин мухбирибиз Хумторкъали районда авлакъчылыкъ ва гьайванчылыкъ тармакъда чалышагъанлар къышгъа нечик гьазирлик гёргенин билмек муратда, ра­йондагъы юрт хозяйство управлениени начальниги Умар Акаев булан ёлугъуп, район Дагъыстан Республиканы пачалыкъ программасын яшавгъа чыгъарывну ёлунда не йимик ишлер этгенини гьакъында ондан баянлыкъ алгъан.


– Умар, сиз тогъуз айны ичинде районда этилген юрт хозяйство ишлени гьасиллерин октябрде чы­гъаргъансыз. Авлакъчылыкъда, бавчулукъда, гьайванчылыкъда тёгюлген загьматны гьасиллери сизин рази этеми?



– Умуми кюйде алгъанда, районда юрт хозяйство ишлер яман бармай. Кёбюсю тармакълардан бу йылгъа этмеге деп гёз алгъа тутулгъан ишлер юз процентге толтурулгъан. Бюртюклю ашлыкъланы планы 135,5 процентге етишген. Айтагъаным, 1100 тонну орнуна 1491 тон ашлыкъ алынгъан. Картопдан буса гёз алгъа тутулгъан 227 тонну орнуна 399 тон къайтарылды. Теплицаларда ­оьсдюрюлгени тюгюл, ачыкъ тарлавлагъа чачгъан бахча емишлерден буса гёз алгъа тутулгъан 11610 тонну орнуна, 14145 тон тюшюм жыйылды. План процентге айландыргъан заманда, 121,8 процентге толду. Бахча емишлени, теплицаларда болгъанларын да, ачыкъ авлакъда оьсдюрюлгенлерин де къошсакъ, 390 тонну орнуна 510 тон овощлар болдурулду. Шолай да, къатты емлени гьазирлевден де план артыкълыгъы булан толгъан. Савулагъан сыйырланы санаву да артгъан. Къойланы, тавукъланы санаву кемимеген. Алда юзюмчюлюкден савлай республикагъа аты айтылгъан хозяйство болгъан бусакъ да, гьали юзюмден гёз алгъа тутулгъан планны 88 процентге тюгюл толтурмагъа болмадыкъ. Умуми кюйде алгъанда, тогъуз айны гьасиллери булан разибиз.

– Юзюм болдурмакъ учун районда бары да табии шартлар бар. Сизде бу тармакъ неге акъсай? 5-6 йыллар алда юзюм бавланы янгыртабыз деп эки-уьч юз гектар ерге юзюм бавлар салынгъан эди. Шону ахыры не болду?



– 2011–2012-нчи йылларда о замангъы юрт администрацияны ва къоркъмаскъалалыланы гьаракаты булан 250 гектаргъа ювукъ ерге янгы юзюм бавлар салынгъан эди. 500 гектаргъа ювукъ ердеги авлакълар юзюм бав салмагъа ярайгъан кюйде этилип онгарылгъан эди. Сув ёкъгъа, 200 гектардан да къолай ерге салынгъан борлалар къуруду. Къыйын зая гетди. Уллу ёлгъа ювукъда салынгъан бавлар бар. Шоланы есилери, не амал этип буса да, бавларын къурумагъа къоймай сакълап тура. Машинлер булан сувну ташып, тамчы къайдада су­гъарып, амал эте. Бир-бир ижарачылар ортакълашып насосланы ишлетип, йылда бир керен сама су­гъарма бажардылар. Бар затны башы – насос станцияны еси ёгъу. Еси – Расул Сулейманов, Гьажакъаевни атындагъы СПК-ны ёлбашчысы. Оьзю де онгармай насос­ланы бавлагъа сув берип болар йимик этип, оьзгелеге де къоймай онгармагъа. Насослар Гьажакъаевни атындагъы СПК-ны еслигинде. Насос станцияны оьзюн ва бавлагъа сув барагъан быргъыланы ярашдырмагъа тарыкъ. 1970-нчи йылларда салынгъан быргъыланы харабасы чыкъгъан. Насос станцияны 300 минг манатгъа ювукъ токлагъа акъча борчу бар. Борчну тёлемесе, ток бермей. Алдагъы район башчысы Магьаммат Бамматов бираз болагъан кёмеклерин чи этген эди. Гьали шо масъалагъа жаны авруп къарайгъан гьеч бирев ёкъ.


Акаевни атындагъы СПК-ны къургъан – Бочу Бочуев. Янгы салгъан бавлагъа гьукумат береген акъчаны да алып, бир ишни де ахырына чыкъмагъа деп къарамай. Шо саялы бизин юзюмлюклерибиз нечакъы бола буса да къолайсыз.

– Къоркъмаскъала юрт администрация, район администрация шу масъаланы чечмеге бир асувлу ёл табып болмаймы? Юрт хозяйство министерликге чыгъып, янгы программалагъа къошулуп, насос станцияны оьзлени (балансына) атына алып, бавлагъа сув гелеген кюйде этмеге бажарылмаймы?



– Насос станцияны онгармагъа, бавлагъа район бюджетден харж чы­гъармагъа ихтияр ёкъ. СПК-ны башын тутгъанлар юрт хозяйство министерлигинден таба насосланы онгармагъа болагъан программалагъа гирмеге тарыкъ. Олай программалар бар. Юридический лицо болуп гирме тарыкъ. Юзюм бавлар салгъанлар кёбюсю – ЛПХ-лар. Олар юридический лицо болуп айланып болмайлар. Авлакълар гьар агьлюге бир-эки гектар берилип пайлангъан. «Юзюм оьсдюрювню янгы технологиясы» деген Абакар Акаев ёлбашчылыкъ этеген СПК бар. Онуки де суву ёкъ. Гетген йыл ону арив юзюмю де болду. Сув ёкъ экенге артда бавлары къуруп къалды.

– Райондагъы юрт хозяйство управление олагъа не кёмеклер этип бола?



– Бизин управление олагъа акъча янындан харж булан кёмек этип болмай. Биз, шо СПК-лар юрт хозяйство министерлигинден таба янгы программалагъа гирсе, документлени, тарыкъ болагъан кагъызланы онгармагъа кёмек этип болабыз. Юзюм бавлар салгъан ижарачылар барысы да биригип, бирлешип айланмаса, юзюм тарлавланы балкъытмагъа бажарылмас.


Сонг да, болдурулгъан юзюмню сатагъан яны да бек къыйын. Башлап бишген, башлап чыкъгъан юзюмню 40-50 манатдан сата бусанг, бир он гюнден сонг шону багьасы 20 манатгъа тюше. Столовый жура юзюмлер. Чагъыр этеген юзюмлени заводлар 18 манатдан тюгюл алмай. Бизде буса 2012-нчи йылда салынгъан бавлар – столовый жура юзюмлер. Бизде республиканы оьзге районларындан эсе юзюм 9-10 гюнге тез бише. Шо заманны ичинде сатып амал этген гиши акъча эте, этмеген гиши утдура.

– Олай болгъан заманда, тёкген къыйынынга гёре къалагъан зат ёкъ. «Алдым къоз, сатдым къоз, къалды жагъур-жугъуру» деген кюйде бола.



– Шолай болуп къала.

– Юзюмчюлюк Хумторкъали районда тез заманлардан берли болдурула гелген. Къыйынлы йылларда да торкъалилер юзюмчюлюк касбусун ташламагъан. Оьзен ягъадагъы бавларындан алынгъан юзюмюнден этилген чагъырлар алда Россиядан да тышда белгили болгъан…



– Гьажакъаевни атындагъы СПК-ны ёлбашчысы Р. Сулеймановну да ча­къырып, алдагъы район ва юрт администрацияланы ёлбашчылары, юртну эсли адамлары да булан кёп керен жыйылып, олтуруп сёйлегенбиз. Расулну талаплары башгъа. Топуракъланы къайтары­гъыз бизге СПК-гъа дей. Насос станция СПК-ны уьстюнде. Насослар оланы уьстюнде бола туруп, не район, не юрт администрация насосланы ярашдырмакъ учун акъча гёрсетип болмай.


Мен ойлашагъан кюйде, насосланы ва юзюм бавлагъа барагъан быргъыланы онгармакъ учун кёп акъча тарыкъ. Инвестиция салагъан, харж береген адамланы тапмагъа герек. Шо кёмеклер болмай туруп, оьз гючлерибиз булан бавланы янгыртмагъа бажарылар деп эсиме гелмей.


Бизде алда инвестиция салагъан, юзюм бавланы янгыртма кёмек этмеге, насосланы ярашдырмагъа, ишлетмеге рази адамлар бар эди.
100 гектар ер берсегиз, ижарагъа бавлар этмеге деген шарт салгъан эдилер. Къоркъмас­къала юрт жыйыныны депутатлары шо шартгъа рази болмады. Тюз этгенми, не де этмегенми, билмеймен. Тек гьавайын, оьзлеге пайдасы тиймей буса, бир инвес­тор да бизге гелип харж бермежек.

– Районда гьайванчылыкъ тармакъны оьсдюрмеге де шартлар яман тюгюл бугъай чы.



– Гьайванчылыкъ – районда аслу тармакълардан бири. Айтагъаныкъ, бизде гьайванчылыкъ булан машгъул 50-ге ювукъ КФХ-лар бар. Савулагъан ва этге сакъланагъан къара тувары булангъы Гьажидада юртдагъы оьзюне Шамил Ибрагьимов башчылыкъ этеген «Хочбар» деген СПК яхшы гьасиллер гёрсете.


Къоркъмаскъала юртда Руслан Алиев башчылыкъ этеген КФХ-сы савулагъан сыйырланы ва этге сакълана­гъан гьайванланы Ставропол крайдан «Сементальский» жынсын гелтирген. Ол бу йыл «Янгы ишлемеге башлагъан фермер» деген грантны утуп, 10 миллион манат акъча да алды.


Гьайван-малны сакъламакъ учун бизин районда таман чакъы отлавлукълар, биченликлер бар. Эт болдурувдан гьасиллерибиз яман тюгюл. Йыллыкъ планларыбызны толтурабыз. Сютден бираз осал. Кёбюсю КФХ-лар эт болдурув булан машгъул.

– Авлакъчылыкъ, тарлавчулукъ къайсы юртда бек оьсген?



– Авлакъчылыкъны алсакъ да, бав-бахчалыкъны гьакъындан айтсакъ да, бугюн Уьчгент юртда йимик гьаракат этип чалышагъан фермерлер оьзге юртларда аз. Дагъы затны айтмасакъ да, Уьчгент юрт теплицаларда помидор оьс­дюрювю булан савлай республикагъа белгили. Мунда согъан оьсдюрювге де бек агьамият бериле. Уьчгентли фермерлер къылчыкълы ашлыкълардан да яман гелим алмай. Гьасили, Уьчгентде чачыв майданлар сюрюлмей-чачылмай къалмай. Мунда сувну масъаласы да ёкъ. Уьчгентлилер насос станциясын КОР-ну ихтиярына берген эди. Шону учун да мунда, сугъарма тюшгенде, сувну масъаласы арагъа чыкъмай.


Артдагъы йылларда районда теп­лица хозяйстволаны санаву артгъан. Алда теплицаларда помидор, хыяр болдура эди буса, гьали шоланы бир-бирлеринде жиелек де оьсдюре. Районну халкъы юрт хозяйствогъа къуршалмагъан, топуракъда ишлемей деп айтмагъа болмайбыз. Юрт хозяйство тармакъны оьсдюрмеге бизин районда арив онгайлыкълар да бар.


Яхшы гьасиллер гёрсетгенлени гьакъында айтгъанда, Асгьап Магьамматов башчылыкъ этеген Тёбедеги «Сочная долинаны», Къоркъмаскъаладан Мурат Муталимов башчылыкъ этеген ЛПХ-ны, Ислав Гьажиевни КФХ-ны, Уьчгентден Къыстаман Мусалаева башчылыкъ этеген КФХ-ны макътама ярай.

– Умар, топуракъны тийишли кюйде ишлетсе, гелимлер де алса, ону есисине де, районгъа да пайдалы чы. Пайдаланмай, сюрюлмей, чачылмай къалып турагъан топуракълар бармы?



– Бар. 10-15, 20-
30 гектар ерлени ижарагъа алып, не сюрмейген, не чачмайгъан онлар булан ижарачылар бар. Оьзлер де пайдаланмай, башгъалагъа да бермей сакълап туралар. Амалдан гелсе, шо пайдаланмайгъан топуракъланы сатып да къоймагъа гьазирлер де бар. Район администрацияда «земельный контроль» деген къуллукъну юрютеген адам осал ишлей деп эсиме геле. Алда ашлыкъ чачылагъан авлакълар да, жыгъана терек оьсюп, агъачлыкъгъа айланып къала тура. Бир чаралар гёрмесе болмай.

– Гюзлюклени чачыв нечик юрюле?



– Бу йыл гюзлюклерибиз толу кюйде чачылып битмей тура. Гюзюбюз бек къургъакъ болуп къалды. Топуракъ бек къатты, сюрмеге бажарылмай. Гюзлюк­лер чачылагъан топуракъларыбыз кёбюсю сугъарылмайгъан ерлерде. Янгур болмаса, не сюрюп, не чачып болмайбыз.
220 гектар ерге чачгъанбыз. План булан 300 гектар ерге чачмагъа тарыкъбыз. Планыбызны толтурарбыз деп эсиме геле…

 


Суратда: Умар Акаев.

Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля