Россияны Президенти Владимир Путинни май айдагъы Указында ва шолай да Дагъыстанны Башчысы Владимир Васильевни ДР-ни Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызында аслу масъалалар гьисапда пачалыкъны ва регионну социал-экономика якъдан оьсювю айрыча хат булан эсгерилегени тергевню тартмай болмай. Пачалыкъны ва шолай да халкъны пайдаларын якълавну гёз алгъа тутуп токъташдырылгъан агьамиятлы милли проектлер де оьсюв учун къабул этилингенин бирев де инкар этмес.

Дагъыстан Россияны лап да къыбла боюнда ерлешген оьзтёрече табии шартлары, байлыкълары ва оьзюнде кёп миллетлер яшайгъан бою гьисапда белгили. Мунда яшайгъан тюрлю-тюрлю миллетлени гьаракаты да гьалиги заманда оьрде эсгерилген агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун юрюлегени англашыла.

Бугюнлерде бизин мухбирибиз Къыбла Дагъыстанда ерлешген Гьайдакъ районда болгъанда «Гьайдакъ район» деген муниципал къурулувуну ва шолай да район жыйынны башчылары булан ёлугъуп, ерли социал-экономика масъалаланы ёрукълашдырывгъа байлавлу пикру алышдыргъан. Гьали охувчуланы тергевюне районну гьакимбашы Алим Темирболатов булан болгъан ону лакъырлашыву бериле.

– Алим Магьамматович, районну социал-экономика якъдан оьсдюрювню агьамиятлыгъына байлавлу болуп гьалиги заманда не йимик борчлар белгиленген, яшавгъа чыгъарыла?

– Бугюнлерде шо гьакъда мен район жыйынны депутатларыны алдында да гьисап бергеним гьакъда айрыча эсгермеге сюемен. Гьисап беривню алдында сессияны ортакъчыларына бирдагъы да Росссияны Президентини май айдагъы Указыны ва шолай да Дагъыстанны Башчысыны ДР-ни Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызына пачалыгъыбызны, республикабызны социал-экономика якъдан оьсдюрювню масъалаларыны гьакъында айрыча хат булан эсгерилегени гьакъда баянлыкъ бердим, 2018-нчи йылда этилинген ишлени натижаларын ва шолай да 2019-нчу йылгъа белгиленген борчланы толу кюйде малим этдим.

– Оьтген йылны натижалары сизин ва шолай да районда яшайгъанланы рази къалдыра деп айтмагъа бажарыламы?

– Пачалыкъны ва шолай да респуб­ликаны оьсювю ерлердеги социал-экономика масъалаланы яшавгъа чыгъарыв булан тувра байлавлу. Озокъда, шо гьакъда сёз чыкъгъанда янгыз санавлар булан дазуланмагъа тюшмей. Айтмагъа сюегеним, этилинген ишлени, къуллукъланы, болдурулгъан малланы сан янына аслу тергевню бакъдырмасакъ, районну къоллавчуларын рази этмеге четим экени англашыла. Аз болсун, кёп болсун, айлана якъдагъы талапланы ахтарывну натижасында оьсюв учун иш гёрмеге къаст этиле. Шону учун райондагъы бары да ерли къурулувларыны, мал болдурув булан машгъул болагъан предприятиелени ва гьар тюрлю яшавлукъ къуллукъланы кютеген къурумланы башчылары, коллективлери булан байлавлукъда иш юрюле. Шо ёрукъда бары да гючлерибиз районну социал-экономика якъдан оьсювюне бакъдырыла.

– Районну экономикасыны оьсювю гьар адамны мадарын гьисапгъа ала буса, гьалиги заманда ерли халкъны яшав даражасы нечикдир?

– Гьалиги заманда районну социал-экономика якъдан оьсдюрювню программасында аслу тергев адамланы яшав даражасын камиллешдиривге бакъдырыла. Яшырмагъа тарыкъ болмай, буссагьатгъы вакътиде районну ичинде адамланы, предприятиелени гелимлерин къолайлашдырмакъ учун толу имканлыкълар, онгайлыкълар болдурулмагъаны гележек учунгъу жаваплыкъны артдыра.

– Шону гьисапгъа алып, районда не этилинген, не йимик борчлар белгиленген?

– Адамланы яшав даражасын, экономика производствону асувлугъун артдырмакъ учун гёрюлеген чаралар оьз натижаларын бермей къоймай. Буса да, гележекде этмеге герекли ишлер дагъы да кёп. Гертиден де, социал-экономика оьсювню гьисапгъа алып, белгиленген борчланы яшавгъа чыгъарывда бар имканлыкълардан, онгайлыкълардан кёп зат гьасил бола. Шону учун бизин районда «Гьайдакъ» деген индустрия парк къурулуп тура. Шону дазуларыны ичинде эки хас предприятие бар. Бу йыл уьчюнчюсю де къурулажагъына инамлыкъ бар. Белгили болгъан кюйде, юрт хозяйство районну экономикасында аслу ерни тута. О саялы да «Юрт хозяйствону асувлугъу учун» деген милли проектни яшавгъа чыгъарыв аслу борч да болуп токътай. Озокъда, юрт хозяйство техника болмаса, уллу майданларда ишлени машинлешдирмеге, сугъарыв, азыкъландырыв ишлени юрютмеге четим бола. Айтагъаным, аслу оьсюмлюкчюлюк ва гьайванчылыкъ тармакъларда ишлени машинлешдиривден кёп зат гьасил болагъаны англашыла. Шону учун ерли предприятиелени, муниципал къурулувларын да къуршап, англатыв ва къурумчулукъ ишлени айланасында борчлар токъташдырыла.

– Гертиден де, онгайлыкълар болмаса, борчланы яшавгъа чыгъарылыву шекликни тувдура. Топуракъ бизге яшав да, аш да бере, бары да къуллукъларыбызны кютмеге кёмек этегени белгили. Дагъыстанны Башчысыны Чакъырыв кагъызында да шо айрыча тергевню тарта. Районда юрт хозяйство продукцияны оьсдюрювню, сакълавгъа салывну, ишлетивню ва сатывгъа салывну масъалалары некъадар яшавгъа чыгъарыла?

– Юрт хозяйствону асувлу юрютювню ёллары, оьсювю неден гьасил болагъаны белгили. Озокъда, хайыр алмакъ учун топуракъчылыкъ булан машгъул болагъан сабанчылагъа район администрацияны янындан йимик, пачалыкъны янындан кёмек де болдурулмай къалмай. Буса да, продукцияны ишлетивню ва сакълавгъа салывну, сатывгъа чыгъарывну гьакъын­да ойлашмасакъ да бажарылмай. Алда районда юзюмню, емишлени, овощланы ишлетеген эки завод бар эди. Янгыртып къурувну йылларында, белгили себеплеге гёре, заводда да ишлер токъталды. Талаплар буса кемимей, арта. Ону учун ювукъ арада янгы эки завод къурма токъташгъанбыз. Шогъар да къарамайлы, районну юртларында адамлагъа ва айрыча иш гёреген тайпалагъа, сабанчы-фермер агьлюлеге топуракъ пайланы берив давам этилине. Неге десегиз, бар имканлыкъларыбызгъа гёре топуракъны ишлетмесек, къазанч, хайыр кемий, налогланы жы­йывну башы толмай къала. Артдагъы йылларда шону гьисапгъа алып, биз Россияны темиркъазыкъ боюндагъы тахшагьарыбыз Санкт-Петербургну Калинин районуну администрациясы булан юрт хозяйство продукцияны сатып беривге байлавлу гьазирленген хас дыгъаргъа къоллар да салдыкъ. Шону учун да алданокъ гьазирлик гёрмеге тюше. Айтмагъа сюегеним, натижаны белгилейген аслу шарты къуллукъну яда буса малны сан янын, даражасын артдырывдур. Шо саялы да биз ра­йонну юрт хозяйство продукциясын болдурув булан машгъул болагъан касбучуланы – агрономланы, зоотехниклени, ветеринарланы, бавчуланы, юзюм оьсдюрювчюлени ва оьзге касбучуланы ахтарабыз, жаваплы къуллукъларда ерлешдиребиз. Бажаргъан озар, бажармагъан чары­гъын тозар деген кюйде болмасын учун, алданокъ ойлашсакъ пайда берегени гьакъ. Районда авлакъ ниъматланы сакълавгъа салывдан да хантав къалмайбыз. Буссагьатгъы вакътиде 1200 тон сайламлы алманы сакълавгъа салмагъа бажарылагъан ер къурулуп пайдаландырывгъа берилген. Ювукъ заманны ичинде «Гьайдакъ» деген индустрия паркны оьлчевюнде 1 минг тон емишни сакълавгъа салмакъ учун ерлер гьазирленип тура.

– Гертиден де, Гьайдакъ бой алдан берли де бавчуланы отаву болуп макъталып гелген. Гьали?..

– Мен уьстде эсгердим, ишлеме сюегенлеге ёл ачыкъ, топуракъ пайлар да бериле, тюпден таба янгыз оьз пайдасы учун чалышмай, оьзгелени гьажатларын да гьисапгъа алса, пачалыкъны янындан енгил кредитлер, субсидиялар, компенсациялар булан да кёмек этилине. Шону учун районда «Юрт хозяйствону асувлугъу учун» деген программа булан янаша «Оьсювню отавлары», «Экономиканы ачыкълыгъы у­чун» деген агьамиятлы проектлер-борчлар да яшавгъа чыгъарыла.

Шолайлыкъда, экономиканы яшыртгъын тармагъына бойсынгъан тайпалар ачыкъгъа чыгъарыла ва ти­йишли къурумларда гьисапгъа алына. Дагъысын айтмагъанда, артдагъы эки йылны ичинде 860 гектаргъа ювукъ майданда емиш тереклер ва зиянлы аврувлагъа, зараллы жанлагъа чыдамлы юзюм борлалар орнатылынгъан. Шону учун бугюнлерде оланы къуллукъларын кютмек муратда онгайлыкълар болдурувгъа да айрыча тергев бериле. Шо да бизге юзюмлюк­лени, емиш бавланы, овощлар оьсдюрюлеген тарлавланы майданларын генглешдирмеге имканлыкълар ярата. «Мажалис» деген МУП да буссагьатгъы вакътиде авлакъ ниъматланы сакъламакъ учун пачалыкъ кредитлер пайдаландырылып турагъаны гьакъда да айрыча эсгермеге сюемен.

– Алим Магьамматович, гьалиги заманда загьмат тёгювню ва гьакъ тёлевню янгы къайдаларын къоллав Гьайдакъ районда нечик салынгъан?

– Тюзюн айтгъанда, шону яшавгъа чыгъармакъ учун да аз харж этилинмей. Гьалиги заманда орта ва увакъ бизнес булан машгъул болагъанланы законлагъа, низамгъа бойсындырмакъ учун администрацияны янындан алгъасавлу кюйде тийишли чаралар гёрюле. Шо да оьз натижаларын бермей къоймай. Алда шо тайпаланы 50 проценти гьисапгъа алынса тюгюл, къалгъанлары тюпден яшыртгъын иш гёре эдилер. Гьали шоланы 90 процентге ювугъу ачыкъгъа чыгъарылгъан. Тюзюн айтгъан тувгъанына ярамас деп чи айтыла, тек мен де ери гелгенде айтмасам болмай. Мисал учун айтсакъ, Краснодар крайда юзюмню ишлетилинеген журалары 25-27 манатлагъа къыйматланып къабул этилине, бизде 17-18 манатгъа багьалана­гъаны, озокъда, юзюм оьсдюрювчюлени кепин буза.

– Дагъыстанны къыбла боюнда, оьзгелерин эсгермей къойсакъ да, Къаягент, Дербент районлар гючлю юрт хозяйство экономикасы булан танывлу. Гьалиги заманда тогъатартывгъа, сынав алышдырывгъа Гьайдакъ районда некъадар тергев бериле?

– Районара, республика, Бютюнроссия оьлчевлерде оьтгерилеген сынав алышдырыв чараларда-выставкаларда, ярмакюлерде ортакъчылыкъ этебиз. Шолайлыкъда, тогъатартывну имканлыкълары аянлашдырыла, ярышны шартлары да камиллеше.

– Уьстде де эсгерилген кюйде, малны да, къуллукъну да сан яны къыйматлай. Шо да оланы тазалыгъындан гьасил бола. Экология масъалалар районда некъадар яшавгъа чыгъарыла?

– Савлай Россияда ва Дагъыстанда йимик, экология-санитар гьалланы ёрукълашдырывгъа районда да гьалиги заманда айрыча тергев бакъдырыла демеге ярай. Чёп ташланагъан ерлерде низам болдурула. Артдагъы гюнлерде «Яшыл чакъырымлар» деген гьаракатны оьлчевюнде Мажалисден «Кавказ» деген федерал ёлгъа ерли аралыкъда тереклер орнатылды. Бирдагъы да так­рарлайман, бизин Санкт-Петербургну Калинин району булан таза авлакъ ниъматлар оьсдюрюп тапшурувгъа байлавлу дыгъарыбыз да пайдаландырыла. Шонда 530 минг адам яшай, Гьайдакъ районда буса 33 минг барбыз. Демек, таза мал оьсдюрювню натижасында гележекде эки де якъ учун пайдалы байлавлукъланы, сатыв-алыв ишлени дазуларын дагъы да генглешдирмеге умут этилине.