Шонда белгили тарихчи, алимибиз Магьамммат-Расул Ибрагьимов бизде 1944-нчю йылларда сюргюн этилген халкъланы гьакъында тындырыкълы кюйде хабарлады.
–Архивлерде ишлей туруп, мен бир къужурлу маълуматгъа расландым, – деди ол. – Дагъыстанны сюргюнге тюшген халкъларыны гьакъында, ким къайда яшай, нечик хозяйствосу бар, нечакъы гьайван-малы, тавукълары барны гьакъында мукъаятлы кюйде шагьатнамалар гьазирленген болгъан. Мен ойлашагъан кюйде, шо алданокъ негьакъ онгарылмагъан. Къарагъанда, Дагъыстанны бир-бир халкъларын тез-тез гючден сюргюн этмеге гёз алгъа тутулгъан болгъан. Бир де токътамай халкъарада Дагъыстандагъы халкъланы сюргюн этивюн, сайки, о замангъы Совнаркомну председатели А. Даниялов токътатгъан деген хабарлар юрюле. Шолар бары да бош хабарлар болгъан экен. Оланы юрютегенлер – А. Данияловну абурун оьрге гётерме сююп айланагъанлар. Неге тюгюл, шо масъаланы о заман республикада биринчи адам Азиз Алиев де чечме болмай болгъан. Шону Иосиф Сталин башчылыкъ этеген гьукуматны Оборона комитетети (Государственный комитет обороны) чече болгъан. Шо масъалагъа НКВД-ни яшыртгъын жыйынларында арагъа салынып къаралгъан. Олардан къайры дагъы гьеч бирев де къаршылыкъ билдирме болмагъан.
Шо заманлар ДАССР-ни башында токътагъан А. Алиев ва А. Даниялов пачалыгъыбызны ёлбашчыларына Магьачкъала шагьарны халкъына тийишли шартлар болдурмакъ, промышленный предприятиелер къурмакъ учун, огъар тийип ерлешген ерлени азат этмекни тилеп кагъыз язалар. Гьасили, 1944-нчю йылны апрел айыны 12-синде ДАССР-ни халкъ комиссарларыны совети уьч де юртну колхозларын Хасавюрт районгъа гёчюрмек деп къарар чыгъара. СССР-ни халкъ комиссарларыны 1944-нчю йылны март айында чыкъгъан къарарында уьч де юртну гючден гёчюрме герек деп салынагъан талабы болмагъан. Шо янгыз ДАССР-ни ёлбашчыларыны мурады болгъан. Себеби де – шо топуракъланы чыгъарып алмакъ булан байлавлу болгъан. Дагъы огъар багьана болмагъан. Неге тюгюл, яшав гёрсетген кюйде, шо ерлерден Магьачкъаланы шагьар советине ва Гуниб районну къотан хозяйствосу учун 960 гектар, Акъуша районгъа 810 гектар, Лак районгъа 250 гектар ер берилген. Шо кёп уллу территория, шонда биз Таргъу районну янгыртма герек деп талап да салабыз. Гючден гёчюрюлген юртланы жамааты оьзлени мал-матагьын, топурагъын, колхозларын тас этгенлер. Оланы жамаатларына экономика якъдан зиян гелтирилгенден къайры, психология якъдан да зарал болду.
Дагъыстанны халкъ депутатларыны 3-нчю съездинде Россияны законуна къыйышывлу кюйде, сюргюнге тюшген халкъланы, гюч булан гёчюрюлгенлени айыбындан тазаламакъ деп къарар къабул этилген эди. Тек шо гьали де яшавгъа чыгъарылмагъан. Неге десегиз, ону не къайдада чыгъарма герек экени токъташдырылмагъан. Мен ойлашагъан кюйде, 1944-нчю йылда зулмугъа тюшген Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртланы халкъына салынгъан айыплавланы тайдырмаса, шо итти масъалалар чечилмежек ва гьаман сайын рагьатсызландырып да туражакъ. Сонг да, гьакимлик къурумлар гюнагьлы экенине мюкюр болуп, къумукълардан сёз булан тюгюл, адилли янашыву булан гечдирме имканлыкълар тапса, дагъы да яхшы эди. Кюйге къарагъанда, гьалиги гьакимлер гетген-битген ишлерде бизин не гюнагьыбыз бар деп турагъан йимик гёрюне.
Форумну юрютеген Вагьит Вагьитов да шо 1944-нчю йылларда халкъ тарыгъан къыйынлыкъланы гёзден гечирди.
–Арадан 72 йыл гетсе де, тек бизин эсибиз янгыдан шо йыллагъа гёче,– деп башлады ол.– Шо заман гьар кимни ожагъына дав гелтирген балагьлар аз йимик, халкъны елкесине дагъы да къайгъылар тёшелди. Ёкъ ерден себеплер де табып, законлу топурагъыбыздан магьрюм къойдулар. Шо йыллар бырынгъы тарихибизни, культурабызны эсделиклери дарба-дагъына чыкъды. Шолар булан бирге Герменчик, Оттирменавул, Тарнаир, Чапала ва оьзге юртларыбыз ер юзюнден ёкъ болду. Таргъу районну къурабыз деп нечакъы къасткъылып айланып турабыз. Гьаракатыбызны гьалиге гьеч натижасы ёкъ. Бизин тамурлу ерлерибизни сатып да туралар, шонда къурулушлар да юрюле. Гьали буссагьатда да адамлар тас этивлерини тийишли къайтарышын сама алмагъа болмай. Жагьиллерибизге къуршалмагъа ишлер де ёкъ. Иш излей туруп ватанындан тыш янлагъа чыгъып гетмеге тюше. Сонг дагъы да, гьалиги къайдалагъа гёре билим алмагъа школабыз ёкъ. Буссагьатгъы школаларыбыз 1970-нчи йылда ер тербенген сонг къурулгъан. Олай да, гиччипавлар учун яслилер, садиклер ёкъ. Биз къабул этежек къараргъа билим беривню масъаласын да къошмакъны таклиф этемен.
Шо жыйында Къараманны масъаласы гётерилгенли чабып-талашып айланагъан Залимхан Валиевни сёйлевю къарсалавлу чалынса да, амма бары да якъдан законлар булан байлап, бек ёрукълу кюйде сёйледи.
–Биз Къараманны сакълап турагъаныкъ 5-нчи йылгъа айланды. Бизин талапларыбызны я Россияны, я республиканы ёлбашчылары гьисапгъа да алма сюймей. Гьали буссагьатда да Хасавюрт райондан ата-бабаларыбыздан къалгъан ерлерибизге гёчме изну берилмеген демеге ярай.
Мунда Вагьит агъай билим беривге, охув ожакълагъа байлавлу хабарны чыгъарды. Оьрдегилер иш этип, яшларыбыз билимли, гьакъыллы болуп оьсмесин учун школаларыбызгъа тергев этмейлер. Я яшлар бавларыбыз, яслилерибиз ёкъ. Бизин бугюн халкъ арагъа чыгъып, законлагъа къыйышывлу кюде оьзлени пикрусун, оюн айтып болагъан билимли яшларыбыз аз. Шону учун, гьюрметли агъаларыбыз-инилерибиз, барыбыз да бирлешип, яш наслугъа оьзюбюзню гьаракатыбызны нечик тюз къурма тарыкъны англатма, ёл-ёрукъну гёрсетме тарыкъбыз. Гьакимият бизин талапларыбызгъа къулакъасмай. Неге олар бизин ихтиярларыбызгъа, законлу талапларыбызгъа тергев берме герекмей? Бизин де пачалыкъдан талап этмеге ихтиярыбыз бар, ону да халкъны алдында борчу бар. Халкъны сеси пачалыкъ учун закон болма тарыкъ эди чи.
2004-нчю йылда Магьачкъала шагьарны администрациясы бизин юртланы гюч булан гёчюргенликге законлу кюйде мюкюр болгъан. 2004-нчю йылдан берли Магьачкъала шагьарны администрациясы Таргъу, Кахулай, Албёрюгент юртлар законсуз кюйде гюч булан гёчюрюлген деп токъташдыргъан кагъызыбыз Дагъыстанны Халкъ Жыйынында ятып тура. Халкъ Жыйынында къумукълардан 13 депутат бар. Бириси сама шо масъалабызгъа бурулуп къарамай, неге шогъар жавап бермейсиз деп де авзун ачып авара да болмай. Гьюрметли ёлдашлар, шо янашыв да бизге бугюн ойлашмагъа себеплер бере.
Форумда белгили алим ва жамият чалышывчу Салав Алиевге сёз берилди.
–Биз гюч булан гёчюрюлген халкъланы, Таргъу район къурулма тарыкъны гьакъында айтагъаныкъ 30 йыллар бола, – деди С. Алиев. – Яхшы ойлашып къарасакъ, мени оюмда, оьзюбюзню гюнагьыбызны бираз артгъа теберебиз. Залимхан мунда депутатланы гьакъында эсгерди. Алда къумукълардан 28 депутат бар эди. Ондан алда буса дагъы да кёп эди. 30-40 йылланы узагъында бизин депутатларыбыз тийишли къайда да тергевге алып, парламентни алдына масъалабызны салып къарамайгъанлыкъгъа биз гюнагьлыбыз. Неге тюгюл, оланы тойлар-харслар булан биз сайлагъанбыз. Мен ону негьакъ айтмайман. Бугюн янгы сайлавланы заманы етишип геле тура. Гьали сайланма сюегенлени де алдагъыларындан бир башгъалыгъы да ёкъ. Неге тюгюл, бютюн Россияны даражасында, айрокъда Дагъыстанны оьлчевюнде, биз гьакимликни тайпа-тухумланы къолуна берип къойгъанбыз. Сонг буса, биз олар масъалаларыбызны чечгенни сюебиз. Чечип болмай. Неге болмайгъанны айтайым. Биз сайлагъан депутатланы да, къумукъ гьакимлени де халкъда гьайы ёкъ. Гьукумат даражасында къатты кюйде Конституция ихтиярлыгъын якълап болагъанлыгъын тас этген. Шо саялы мени таклифим бар. Муна демократ составдан ерли советлеге, парламентге, Россияны даражасына герти депутатланы сайламагъа болагъан даражагъа гелмей туруп, бизин масъалаларыбыз чечилер деп умут этмеймен. Лап аз этгенде, гьар ерге оьзюню оюн айтып болагъанланы чыгъарма тийишли ёлланы ойлашма герекбиз, – деп тамамлады ол.
Белгили жамият чалышывчу Абсалютдин Мурзаев къазапланып оьзюню ойларын аян этди. Ол эсгерген кюйде, башындан тутуп, Къараман ва халкъгъа тиеген оьзге масъалаланы айланасында барыбыз да бирлешип, къасткъылма тарыкъ эдик деп билдирди. Дагъы да ол гьакимлени макътап, олагъа яхшы болуп айлангъан булан масъалалар яшавгъа чыкъмажагъын да эсгерди.
Жыйынны ахырында Гьамзат Хангишиев форумну къарарын охуду. Шонда гьакимиятны алдына салагъан масъалалар бар эди. Уьч де юртну яшав гьалларын яхшылашдырмакъ, жагьиллеге иш ерлер этмек, билим берив тармакъгъа агьамият берме герек деген талаплар да гётерилген. Шолагъа алдан берли айтылынып гелген Таргъу районну янгыртма тарыкъны гьакъындагъы, олай да оьзге агьамиятлы масъалаларыбыз да къошулду.
Булай жыйынлар разисизликлерсиз, оьпкелевлерсиз де оьтюп къалмай.
Масъалалар бир токътамай гётериле, тек олар бирден эки еринден де тербенмей. Нечакъы чабувуллар болса да, амма натижасы гёрюнмей къала. Тек сёнюп турмай, айта турса, талап этсе, натижалар да болмай къалмас. Иншаалагь!
Паху ГЬАЙБУЛАЕВА.
СУРАТДА: форумдан горюнюшлер.
