АПК халкъ хозяйствону лап да уллу ва аслу тармакъларыны бириси санала. Артдагъы йылланы ичинде Дагъыстанны башын тутгъанланы къастлыгъы булан республиканы АПК-сын гётеривде уллу абатлар алыв эсленеген болгъан. Халкъ бир вакътилерде пайдасыз деп ташлагъан юрт хозяйствогъа гене къайта, сабанчылар ашлыкъ оьсдюрюв булан машгъул бола бара. Шо гьаракат ва янгыртыв оьзюню бай юрт хозяйствосу булан танывлу Бабаюрт районда да эслене. Озокъда, бугюн район оьзюню аты данггъа чыкъгъан заманларына къайтып битмеген буса да, иш еринден хозгъалгъаны да районну башын тутгъанланы сююндюрмей тюгюл. Чинкдеси, районда юрт хозяйство тармакъгъа этилеген тергев булан сабанчылар топуракъдан алагъан гелимни оьлчевю де артагъан болгъан.
Районну сабанчылары учун бу йыл айрокъда тюшюмлю болду. Янгыртылгъан юзюмлюклерден, йыл сайын генглешеген чалтик чеклерден алынгъан тюшюмге ким де сукъланар йимик. Амма шону булан бирче этилмеге герек ишлер де аз тюгюл. Янгы йылны алдында, оьтген йылны гьасиллерин чыгъара туруп, Бабаюрт район администрацияны юрт хозяйство управлениесини ёлбашчысы А.Алибеков булан лакъырлашывум болду. Мени соравларыма Бабаюрт районну юрт хозяйствосуну оьсювюню башында токътагъан Арслангерей Арсланбекович берген жавапланы «Ёлдаш» газетни охувчуларыны тергевюне де бермеге сюемен.
– Арслангерей Арсланбекович, мен, инг башлап, сизин етишип гелген Янгы йылыгъыз булан къутлайман. Янгы йылны алдында оьтген йылда районну юрт хозяйство тармагъыны уьстюнлюклери ва кемчиликлери гьакъда сёйлемеге лап да онгайлы вакъти деп ойлашаман. Районда «АПК-ны асувлугъу учун» деген республиканы оьсювюню программасыны яшавгъа чыгъыву нечикдир?
– Сени ва «Ёлдаш» газетни къуллукъчуларын ва охувчуларын мен де етишип гелген Янгы 2015-нчи йыл булан гьакъ юрекден къутлайман.
Гертилей де, республиканы оьсювюню программасын яшавгъа чыгъара туруп, айрыча «АПК-ны асувлулугъу учун» деген проектине байлавлу болуп Бабаюрт район администрацияда «2013–2020-нчы йылларда юрт хозяйствону оьсювю ва юрт хозяйство малланы ва ашамлыкъланы базарын кюйлев» деген район программа къабул этилген. Озокъда, янгыз программаны къабул этген учун да болмай. Иш кагъызда къалмасын учун, биз, район администрация, юрт хозяйство управлениеси, районну ижарачылары ва сабанчылары булан бирликде шо программада гёрсетилген чараланы яшавгъа чыгъарывну гьайын да этип турабыз. Мен сагъа айтайым, натижалар яман тюгюл. Программа къабул этилген ва яшавгъа чыкъмагъа башлагъан эки йылны боюнда районну юрт хозяйство тармагъында хыйлы яхшы янгъа алышынывлар эсленеген болду: гьайванчылыкъ, бавчулукъ, оьсюмлюкчюлюк тармакъда алгъа барыв гележекге умутлу къаратагъан гьалгъа чыкъды.
Бугюн районда юрт хозяйство ашлыкъ болдурагъан 11 кооператив ва 30 сабанчы-фермер хозяйство гьисапгъа алынгъан. Оьсюмлюкчюлюк тармакъда чалышагъан «Къазиюрт», «Сектор» деген ашлыкъ болдурув кооперативлерде, «Колос», «Авангард», «Искра» деген жамиятларда бу йыл алынгъан къылчыкълы ашлыкъланы тюшюмю аслам болду. Мисал учун айтгъанда, гетген 2013-нчю йылда районну ашлыкъ болдурувчулары ашлыкъланы гьар гектарындан орта гьисапда 33,3 центнер тюшюм алгъан эди буса, бу йыл шо санавлар районда кёп йыллардан берли биринчилей 38,2 центнерге ерли гётерилди. Эсгерилген хозяйстволарда гелеген йылны ашлыкъ къайтарыв компаниясына да кюрчю салынгъан ва олардан биз янгы йылда янгы уьстюнлюклер къаравуллайбыз.
– «АПК-ны асувлугъу учун» деген республиканы оьсювюню алдынлы проектлерини аслу бёлюгю болуп чалтикчилик тармакъны оьсювюне шартлар болдурмакъ токътагъан. Бабаюрт районда буса шо тармакъны уьстюнлю кюйде янгыртмакъ учун бары да шартлар яратылгъан. Демек, Совет Союзну вакътисинден къалгъан ва минг гектарлар булан оьлченеген чалтик чеклер де, районну этегинден агъагъан зор Терик оьзен де бар. Районну сабанчылары шо шартлардан нечик пайдалана ва чалтикчилик тармакъны оьсдюрювге нечик тергев бериле?
– Тюз. Бугюн чалтик чеклер районну савлай сюрюв топуракъларыны 32,2 процент ерин тута ва 8 минг 500 гектаргъа етише. Буса да, бу йыл районда чалтик янгыз 1 минг 650 гектар ерни бийледи. Шо гетген девюрден къалгъан чеклени толу кюйде къоллавгъа бермек учун, оланы толу кюйде тазаламагъа герек. Заман оьзюнюкин алгъан: чеклеге сув етишдиреген татавуллар толгъан. Амма шо якъдан да биз бу йыл бир тюрлю ишлер этмеге болдукъ. Кёп йыллардан берли биринчилей болуп бу йыл 250 гектар чеклени тазалап, чалтик оьсдюрмеге болдукъ. Гьакъыкъатда, районда «акъ чалтикни» тюшюмю гетген йыллардан эсе хыйлы артыкъ болду ва 8 минг 848 тонгъа етишди. Шо гетген йыл алынгъан тюшюмден эсе 3 минг тонгъа ювукъ артыкъ болуп токътады.
Чалтикчилик тармакъны янгыртывда ва генглешдиривде аслу ерни районну ижарачылары тута. Мисал учун айтгъанда, районну ижарачылары бу йыл 7 минг 350 тон тюшюм алмагъа болдулар. Шо буса савлай районда къайтарылгъан «акъ бюртюкню» 83 проценти болуп токътай. Гетген йыл булан тенглешдиргенде, ижарачылар алгъан тюшюм бу йыл 2 минг 290 тонгъа артыкъ болуп токътады. Чалтикчилик тармакъ экономика якъдан пайдалы экенге гёре, бу йыл ижарачылар оьзлени чеклерини оьлчевюн де 22 процентге артдыргъан эдилер. Шо якъдан айрокъда тамазатёбели ва тотаюртлу ижарачылар уьстюнлюкге етишдилер. Эгер гетген йыл олар гьар чекден орта гьисапда 45-50 центнер тюшюм алмагъа болгъан эди буса, бу йыл оланы тюшюмюню оьлчевю 65-70 центнерге етишди. Айры-айры чеклерден 80-85 центнер тюшюм алгъан гезиклер де болду.
Озокъда, чалтикчилик тармакъда етишген уьстюнлюклер булан дазуланып къалмай, биз гелеген йылгъа дагъы да оьр канзиге гётерилмеге умутлу экенибизни яшырмагъа тюшмейдир деп ойлашаман. Бизде, сен оьзюнг оьрде де эсгерген кюйде, шо тармакъны оьсдюрмеге бары да шартлар бар. Шо саялы да гелеген йылгъа чалтик чеклени майданын дагъы да 400 гектаргъа артдырмагъа хыялыбыз бар. Шо ишлени яшавгъа чыгъармакъ учун, озокъда, сув юрюйген татавулланы сан янын яхшылашдырмагъа тарыкъ. Шо якъдан ишлер бир гюнге де токъталмагъан. Айтагъаным, бабаюртлу чалтикчилени уллу уьстюнлюклери гьали де алда. Шогъар етишмек учун буса бизге къаныгъывлу кюйде ишлемеге герек.
– Юзюмчюлюк тармакъны янгыртыв районну юрт хозяйствосу учун лап да гёрмекли болуп токътады десе де къопдурув болмас. Ичкичиликге къаршы законну яшавгъа чыгъарывда ёкълангъан юзюмлюклер районну гюнбатыш боюнда гьали янгыртылып тура, юзюмчюлени йыл сайын алагъан мол тюшюмю сабанчыланы шо тармакъгъа аслам тергевюн тартагъан болгъан…
– Сен не гьакъда сорамагъа сюегенни мен англадым. Оьрде эсгерилген «АПК-ны асувлугъу учун» деген проектде юзюмчюлюк тармакъгъа байлавлу да айрыча бёлюк барны сен оьзюнг де яхшы билесен. Шо тармакъны оьсдюрюв – бизин алдыбызда токътагъан жаваплы борч. Неге тюгюл де, юзюмчюлюк тармакъ бютюнлей юрт хозяйствону лап да гелимли тармагъы гьисапда танывлу. Сонг да, районгъа шо тармакъ ят тюгюл. Сен эсгерген девюрде районну юзюмчюлюк тармагъы толу кюйде ёкълангъан эди. Бузмагъа тынч, амма ону янгыдан тизме хыйлы заман тарыкъ.
Артдагъы 7-8 йылны ичинде районда юзюмчюлюк тармакъны янгыртмакъ учун хыйлы иш этилген. Гьакъыкъатда бугюн районну гюнбатыш боюнда ерлешген Хамаматюртда юзюмлюклени майданы бу йылны башына 148 гектаргъа етишген эди. Бу йылны гюзюнде «Восход» деген сабанчы-фермер хозяйство дагъы да 20 гектар ерге юзюм борла орнатды. Юзюмчюлюк тармакъда танывлу болгъан «Хазар» деген хозяйство буса дагъы да 10 гектар ерге борла орнатмагъа умутлу.
Сабанчы-фермер хозяйстволардан къайры да, юзюмчюлюк тармакъ абзаръягъа хозяйстволагъа ювукъ бола бара. Янгыз бу йыл районну абзаръягъа хозяйстволарында 7 гектаргъа борла орнатылгъан.
Юзюмчюлюк, гертилей де, гелимли тармакъ. Шону гьакълыгъын бу йыл районну юзюмчюлери алгъан тюшюмден де гёрме бола. Айтагъаным, 2014-нчю йыл олар учун гелимли болду ва районну юзюмлюклерини гьар гектарындан орта гьисапда 119,2 тон инжи емишлер жыйылып, Къызлардагъы чагъыр заводгъа тапшурулду. Шо буса гетген йылдан эсе 37 процентге артыкъ болуп токътады.
Етишип гелген 2015-нчи йылда районда дагъы да 28 гектаргъа борла орнатмагъа умутлубуз. Шогъар бары да кагъызлар онгарылгъан. Ишлер шу барышда гетсе, ювукъ гележекде эсгерилген тармакъ районну алдынлы тармакъларына айланажакъгъа шеклик этмеге тюшмей.
– Белгили кюйде, 2015-нчи йылны Дагъыстанны Башчысы Р.Абдулатипов «Бавчулукъну йылы» деп белгилеген. Шогъар байлавлу болуп районда не йимик ишлер оьтгермеге умутлусуз?
– Тюз айтасан, гертилей де, бу йыл Дагъыстанда «Бавчулукъну йылы» деп белгиленген. Шо агьвалатгъа байлавлу болуп биз алданокъ чаралар гёрмеге башлагъанбыз. «2014–2016-нчы йылларда бавчулукъну оьсювю» деген район программа къабул этилген. Шо программагъа гёре бавчулукъ тармакъны янгыртмакъ учун акъча маялар да гёрсетилген.
Шо гьакъда сёзюмню узата туруп, бу йылны гюзюнде Люксембургдагъы агротехнология лицейни базасында 10 гектар ерге бав орнатгъаныкъны эсгермеге сюемен. Шо эсгерилген программагъа гёре этилген биринчи чара болуп токътады. Ондан къайры да, Хамаматюртда «Юзюмчю» деген сабанчы-фермер хозяйство 10 гектаргъа къоз тереклер орнатмакъ учун топуракъ кюйлеп де битген.
– Лакъырыбызны астаракъ булан районну юрт хозяйствосуну хас белгиси болгъан гьайванчылыкъ тармагъына чыгъармагъа сюемен. Шо тармакъда да артдагъы йылланы ичинде хыйлы алгъа барыв эслене. Россиягъа тышдан гелеген гьайван ва къуш этге къаршылыкъ билдирилген сонг, шо тармакъны гележеги де инамлы болду демеге ярай. Сонг да, Бабаюрт район гьаман да оьзюню алгъа гетген гьайванчылыкъ тармагъы булан белгили болгъан. Шо тармакъны оьсювю гьакъда не айтмагъа боласыз?
– Гьайванчылыкъ Бабаюрт районда гьаман да лап да оьр даражада болгъан. Гьатта сабанчылар ашлыкъ болдурувгъа тергевюн осал этгенде де, районда гьайванланы санаву артса тюгюл, бир заманда да кемимеген деп айтмагъа ярай. Гьатта авур загьматгъа, сютню, этни учузлугъу, чинкдеси, болдурулгъан малланы сатывгъа чыгъармагъа ер ёкъгъа къарамай, шо тармакъ районну юрт хозяйствосунда оьзюню хас болгъан ерин тас этмеди. Чинкдеси, алгъа барыв да эслене. Районда гьайванланы санаву да, олардан алынгъан этни ва оьзге ашамлыкъ малланы оьлчевю де артып тербей. Мисал учун айтгъанда, бу йыл Бабаюрт районда уллу мююзлю гьайванланы санаву 36 минг 970-ге етишген, шону ичинде сыйырланы санаву – 21 минг 160-гъа, малланы санаву буса 71 мингге ювукъ болгъан.
Бу йылны ичинде районда 1 минг 727 тон тавукъ эт де болдурулгъан. Озокъда, бизде шо оьлчевлени дагъы да оьсдюрмеге ва тавукъ фермаланы санавун артдырмагъа бары да имканлыкълар бар. Ювукъ гележекде шо санавлар бютюнлей башгъа болажакъгъа шеклик де этмеймен. Гьасиллени дагъы да яхшы этмек учун буса гьайванчылагъа пачалыкъны янындан гьар тюрлю кредитлер ва субсидиялар беривню масъаласын чечмеге ва оланы пачалыкъ программаларда ортакъчылыгъын болдурмагъа герек.
Лакъырлашывну юрютген
Герейхан Гьажиев,
оьз мухбирибиз.
Суратда: А.Алибеков.
