18-нчи юз йылны ахырында, 19-нчу юз йылны башында оьмюр сюрген белгили ва пагьмулу къумукъ язывчу Къадирмурза Амирхангентлини биринчилей чыгъарылагъан терен тарихи маънасы булангъы «Анжи-наме» ва «Дербентни ва жумла Дагъыстанны таварихи» деген асарлары мени де айрыча тергевюмню тартды. Белгили алимибиз, жамият чалышывчу Салав Магьамматсалигьович Алиев, язывчуну яшав ёлун, яратывчулугъун ахтара туруп, булай китапны тизип ону 260 йыллыгъына багъышлап басмадан чыгъарма болгъанлыкъ макътавгъа тийишли.
Бизин тюрк халкъланы умуми адабиятына, тарихи оьсювюне, тарбиясына айрыча ренк береген бу асарны баш игитлерини ярыкъ келпетлери, къылыкъ-хасиятлары, оьзлени тутагъан, юрютеген кюйлери, нечесе наслулагъа уьлгю гьисапда уьйренмеге дарсдыр. Асарны баш ва гёрмекли игитлерини бириси – Айкъыз Аллагьлар булан сёйлейгенлик, олардан халкъыны къысматына бир кёмек къаравуллайгъанлыкъ, шо кёмек болмажагъын билгенде бир гьилла ойлашып, душманы булан бирче къаладан атылып игит кюйде оьлгенликде де кёп уллу ва терен маъна бар.
Къадирмурза Амирхангентлини асарларын тергевлю кюйде охуп, ону маънасына тюшюнюп бажаргъан гьар охувчу халкъыбызны оьтген, гьалиги ва гележекдеги къысматларында ону алгъа барма, оьсме, оьрлюклеге етишме къоймай турагъан бир-бир агьамиятлы себеплер барны да эс этмей къоймажакълар. Шолайлыкъны биз Анжи-намени баш игитлерини яшав-туруш гьалларында, аралыкъларында, бир-бирине янашывунда, гьакълыкъгъа, элине, сюювюне, Тенгирчиликге аминлигин де арив гёребиз.
Анжини дуван башы бий батыр Къарткъожакъны эки уланы бар. Оланы уллусу Темиш элине, халкъына намартлыкъ эте. Гиччиси Айбек – ана Ватанына йимик, халкъына да гьалал, амин улан.
Анжини кёп санавда душманлар къамавгъа алгъанда, Айбек, къаршылыкъ эте туруп, игит кюйде жан бере. Муну гёрген Темиш Айкъызны къолгъа алып, ону хорлама хыяллы. Намарт Темишни мурадын англагъан Айбекни гелешмиши Айкъыз Тенгириге багъып булай да айтып ялбара:
Гёк булутлар чачыратып, Тенгири,
Гёк денгизни гьалек этсенг не бола!
Ягъаланы ялгъап алгъан йыракълар
Оланы чайкъалытсанг не бола?
Алтынчы артлан тавда гёк орман,
Артылып огъар етсенг не бола?
Орманлагъа гьасирет жан Авамчы,
Бу хабарны огъар элтсенг не бола?
Хомур къолда агь урагъан увакъ яш,
Олагъа таяв болсанг не бола.
Абийиме ярыкъ дюнья къарангы,
Темиши Камариге арт берип…
Тегинлейин алгъыр жанын Темишни,
Дёрт бюкленип ер ялагъан Абийимни агьы учун…
Бу китапны бугюнгю ва гележек наслуларыбыз учун кёп уллу оьлчевде маънасы, таъсири барын бирдагъы керен де эсгерме сюер эдим. Шону учун да китапны жыйып онгаргъан, басма этип чыгъартгъан, бизге чебер адабиятыбызны жавгьарлы асары булан таныш болма имканлыкъ берген Салав Алиевге гьакъ юрекден баракалла болсун.
Къадирмурза Амирхангентлини «Анжи-наме» деген китабы мени оьтесиз бек кепиме гелди, тазза дегенлей къурчумну къандырды. Асарда тезги агьвалатлар, игитлер суратланса да, магъа тюнегюн-бугюн болуп, юрюлюп турагъан ишлер йимик, терен таъсир этди. Ону гьалиги наслугъа, бизин барыбызгъа да бир уьлгю гёрдюм, дарс санадым.
Оьзге тюрлю бегиген, токъташгъан халкълар йимик, араплар да бусурманлыкъны дюнья халкъларына сингдиребиз, оланы ий этебиз деп чапгъынчы давлары булан бизин къумукълугъубузгъа инг де кёп къыйын ва зарал гелтирген, эл-халкъ аздыргъанлардан болур. Шолай болмакъгъа гёре, гюнагьлы бусам да, мен оланы дин адатларын къабул этме, юрютме, бойсынма тавакаллыкъ этмеймен. Оланы инанывларындан, сокъур сужда этивлеринден, гьакъыкъатсыз къаравларындан оьзюмню азат гьисаплайман, магьлукъ атны яратып да, юрютюп де турагъан Тенгирибизге сый этемен, ий боламан.
Халкъыбыз саялы булай уллу агьамияты бар асарны ахтарып, сакълап, китап этип чыгъаргъан бу хазна учун, Салав Магьамматсалигьович, сизге Тенгирибиз яхшы савлукъ, сёнмес ругь ва дагъы да кёп узакъ оьмюр берсин, я Раббим!
Даражалы шаир болмасам да, асарны игитлеринден илгьам алып, шулай шиъру язма тавакаллыкъ этдим…
***
Къарт орунлу Къумукъну
Къарт къожакълар къоругъан.
Гьар-бир батыр абатын
Уллулардан сорагъан.
Айкъызлар балкъып оьсген,
Айбеклер окъ атгъанлар.
Элни югюн-намусун
Оьгюз болуп тартгъанлар.
Тухумну терегинде
Бардай хуртлу емишлер.
Халкъгъа хыянат болуп
Чыгъа нажжас Темишлер.
Бусурман этебиз деп,
Бютюн дюнья халкъланы.
Арап асгерлер къыра
Яш-юш булан къартланы.
Абийине ант берип
Айбегим тюше давгъа.
Къоччакъ къагьруман болуп,
Савбол эте яшавгъа.
Анжини къолгъа алып,
Гюйшей душман гамишдей.
Душмандан-душман чыкъгъан,
Уллу завхда Темиш де.
Бу гьалны гёрюп тургъан,
Айкъыз бир гьилла къура.
Къаланы башындагъы
Ташхасиде олтура.
Темиш макътана туруп,
Зар Айкъызгъа къатыла.
Тартып, тёшюнден тутуп,
Айкъыз ярдан атыла.
Арап асгербашчысы
Бу ишге гьайран бола.
«Элге амин бу халкъны
Енгер гюч болмас, волла!»
Къагьруман Казим
Къумукълу.
