Бир-бир къумукъ юртланы атлары гелген кюйге байлавлу бир мекенли далил ёкъ экени саялы, гьар тюрлю пикрулагъа гёче турмагъа тюше. Мисал учун, Чагъаротарны аты токъташдырылгъан кюй белгили. О да «чагъарлар» деген сёз булан байлавлу. Сёзню маънасына эки тюрлю кюйде янашма бола. Биринчиси де, экинчиси де бир йимик бу тухумну оьзтёречелигин гёрсете.
Бырынгъы заманларда Таргъу, Эндирей, Яхсай юртларда «Чагъар авул» деген авуллар болгъан. Шо бойда яшайгъан эргишилер оьзлени айрыча тавакаллыгъы ва менлиги булан сав юртну тергевюн тартгъан. Олар, кёп сёйлеп турмай, тюбек яда тапанча чагъып къоймагъа бола деген пикру герти экенин исбатлайгъан хабарлар да кёп. Шону учун да о вакътилерде халкъ арада «чагъарлар тербенсе, бийлер тайып ёл берер» деген айтыв арагъа чыгъа.
Чагъарлар бир юртдан башгъа юртгъа «чыкъгъанлар» болма тарыкъ деп айтагъанлар да бар.
Болма ярай… Неге тюгюл, о вакътилерде Таргъу, Эндирей, Яхсай уллу юртлар деп саналагъан саялы, оьзге юртлардан чыкъгъанлар онда барып, ят ерде оьзлер йимик гелгенлени яда чыкъгъанланы арасына къошулуп бир-бирине ювукъда яшамагъа сююп, балики, бир бойда мина тиге болгъандыр. Бара-бара шолайланы арасында бирлик, дослукъ тувулуна ва олар шо юртда бир айрыча тухум йимик арагъа чыгъа. Ят ерде айрыча къоччакълыкъ да тарыкълы болагъан саялы, олар оьз арада шо къылыкъны оьсдюрюп юрюген болма имканлы. Чагъарлар юртну къаравулчулары йимик де оьзлени къоччакълыгъын гёрсетген. Эгер де гечелетип буса да юртгъа къачакълар чапгъын этсе, биринчилей чагъарлар жыйылып чыгъа болгъан. Оланы гьариси тюбек, тапанча булан герти къурдашлыкъ юрютгени де белгили.
Чагъаротаргъа юрт гьисапда халкъ яшамагъа гелгени 1825-нчи йыл деп айтыла. Тек Чагъаротар тувулунгъанын белгилейген тарх – 1827-нчи йыл. Юртну оьмюрю шо йылдан башлана. Себеби де булай. Яхсай юртдан геле.
Яхсайны генерал Ермоловну буйругъу булан яллатгъанда юртну халкъы якъ-якъгъа чачылгъан. Бирлери Терик оьзенни ари янына чыкъгъан. Бирлери Яхсай оьзенни къырыйындагъы гиччи юртну къырыйына гелип яшамагъа башлагъан. Мадарлылар Бакю шагьаргъа гетген. Чагъаравуллулар гьалиги ерине гелген. Тек Ермолов эки йылны узагъында оланы уьй-эшик тигип яшамагъа къоймагъан. Генералны олай хасияты болгъан. Оьзге къумукъ юртланы яллатгъанда да яшама ери ёкъ пакъыр халкъны ол ачуву тайгъынча гьызарлап, къонуш этген ерин тозуп, къувалап юрюй болгъан.1827-нчи йыл олагъа юрт къуруп яшамагъа ихтияр берген.
Октябр инкъылапдан сонггъу девюр ишлейген халкъны яшав шартларын яхшылашдырмакъ учун къурулгъанын эс этип, чагъаротарлылар, Дагъыстанны оьзге юртларында йимик, оьзлени юртунда да отузунчу йылларда колхоз-совхоз къурув гьаракатгъа мекенли инаныв булан къуршала. Шо йыллар ерли колхозну агьамиятлыгъы арта. Яшавлукъ, маданият биналар, ёллар къурула, чачывлукълар, отлавлукълар тындырыкълы гьазирлене. Колхозну къуруп, огъар биринчилей ёлбашчылыкъ этген адам – Асолтан Моллаев. Сонг ол КПСС-ни Дагъыстан обкомуну секретары болуп да чалышгъан. Шо йылларда алдынлыкъны алып ишлеген колхозчулар Чубай Акъавова, Минат Мусаева къайратлы загьматы учун Москвада ВДНХ-да ортакъчылыкъ этген. Зулай Биймурзаева, Абакар Маматавов, Закан Акъавов, Мурзабек Жанхуватов, Къырым Гьюсейнов, Сосурхан Давутов, Элдар Байгишиев «Комунист загьматны ударниклери» деген атлагъа ес болгъан. Давдан сонггъу йылларда ВДНХ-гъа Надир Саламов, Абдуллатип Алибеков да йиберилген. Колхозну баш агроному Агьмат Гьажиевге де 1981-нчи йылда 12 дагъыстанлыны арасында Москвадагъы шо инг гёрмекли ваставкагъа барма насип болгъан. Ол колхозну баш агроному болуп 32 йыл ишлеген.
Уллу Ватан давну йылларында Чагъаротар юртдан фронтгъа гетген 116 адамдан 64-вю къайтгъан. Абдулгьаким Исмайыловгъа давда гёрсетген къоччакълыгъы учун давдан сонг кёп йыллар гетип, «Россияны Игити» деген ат берилди. Ол немис-фашистлени ахырынчы «отаву» Рейхстагны елеген совет асгерлени арасында алдынлылардан болуп тёбесине байракъ къакъгъан игитлерден бириси гьисаплана. Бу юртлу Магьмут Къайырбеков да биринчи, экинчи даражалары Макътавлукъ орденлер булан савгъатлангъан. Ата юртуна къайтгъанда ол школада муаллим касбуну юрютген, школаны директору болуп ишлеген. РСФСР-ни билим беривюню отличниги.
Давдан сонггъу йылларда юрт хозяйство тармакъны аякъгъа тургъузмагъа да, оьсдюрмеге де уьлгюлю загьматы булан къошум этгенлерден механизатор Ризван Къочакъаевге, савунчу Вагьидат Лабазановагъа, ишчи Рашитхан Жанхуватовгъа элни оьр савгъаты – Ленинни ордени берилген.
Юртну халкъы учун 1958-нчи йылны июн айында болуп гетген сув алыв, ёкъ ерден гелген алышынывлагъа ёлукъмагъа себеп болуп чыкъды.
Юртну ичиндеги уьйлени 80-90 проценти яшавлукъ этмеге ярамайгъан кюйде бузула. Авлакъдан къайтарылгъан тюшюм къоллама ярамайгъан гьалгъа тюше. Район гьакимлери юртну оьзге ерге гёчюрмеге деп ойлашып, чагъаротарлылагъа Хасавюрт шагьарны къырыйындан ер гёрсетелер. Тек халкъ йыракъгъа чыкъмагъа рази болмай. Яхсай оьзенни ари янына гёчелер ва шо ерде юрт къуралар. Баш вакъти чатырларда яшагъанлар. 190 гектаргъа емиш тереклер салына. Артындагъы йыл, мекенли ишленген школагъа яшлар юрюмеге башлай. Сонггъу йыллар гьайванчылыкъ фермалар, маданият уьй, юрт хозяйство идаралар, гаражлар, оьзге тюрлю къуллукълар кютеген биналар къурула. Токъсанынчы йылларда юртгъа ягъарлыкъ газ тартыла.
Эки мингинчи йылланы башында чагъаротарлылагъа оьзлени колхозундан айырылмагъа тюше. Ону орнуна 2002-нчи йылда Хайрутдин Биймурзаев башчылыкъ этеген юрт хозяйство кооператив къурула. 2012-нчи йыл кооперативни председатели этилип Солтансайит Исмайылов белгилене. Тек колхозну тозулуву халкъ учун четимликлер тувдурса тюгюл, пайда гелтирмей.
Шо вакъти оьзге юртларда да колхозланы, совхозланы тозуп, мал-матагьын талам-такъыш этип ёкъламагъа белсенгенлер кёп эди. Натижада ишсизлик тувулунду. Болагъанлар оьзбашына авлакъчылыкъ, гьайванчылыкъ, къушчулукъ булан машгъул болма башлай. Болмайгъанлар не этсин, яшама кюй излей… Жагьиллер иш къыдырып, ата юртундан оьзге шагьарлагъа гетме борчлу бола. Нечик алай да, халкъ янгы яшавгъа гёчюп, яшав шартларын онгайлы этмек учунгъу гьаракатгъа гиришелер. Савдюгер юрютмек учун Хасавюртгъа гелеген ёл йыракъ экени саялы, о касбу бу юртда къыйышмай. Юрт хозяйство тармакъдан пайдаланса тюгюл, буссагьатгъы вакътиде юртлуланы иштагьландырардай оьзге онгайлыкълар ёкъ.
Чагъаротардан чыкъгъан белгили адамланы арасында Россияны Игити Абдулгьаким Исмайыловну аты, озокъда, биринчилей эсгериле. Ол дав майданда гёрсетген къоччакълыкълары учун Ватан давну 1-нчи даражалы, «Макътавлукъну 3-нчю даражалы», Къызыл Байракъ орденлер булан ва медаллар булан савгъатлангъан. Ону аты янгы ачылгъан юлдузгъа да къоюлгъан. Исмайылов 2010-нчу йыл 94 йыллыкъ чагъында гечинди.
Бирдагъы чагъаротарлы, Дагъыстанны халкъ язывчусу, критик, профессор Камал Абуковну аты да Дагъыстанда яхшы белгили. Ол Къумукъ театрны сагьнасында гёрсетилген «Мен гюнагьлыман, Марьям», «Эришивлюк», «Авария», «Орамдагъы чемодан» деген спектакллени автору, Дагъыстан язывчуланы союзуну правлениесини председателини заместители болуп ишледи.
Россияны ат къазангъан художниги,СССР-ни ва Россияны художниклерини союзуну члени, Россияны театр чалышывчуларыны союзуну члени. Абдулзагьир Мусаев де чагъаротарлы. Ол Дослукъну ордени булан савгъатлангъан, Дагъыстан Республиканы Пачалыкъ савгъатыны лауреаты. Кёп тюрлю выставкаланы ортакъчысы. И. Репинни атындагъы живописни, скульптураны ва архитектураны институтун битдирген ва шо институтда дарс беривчю болуп ишлеген. Буссагьатгъы вакъти Дагъыстан пачалыкъ педагогика университетни кафедрасыны заведующийи.
Батырхан Гьамзатов Дагъыстан Республиканы ат къазангъан врачы, Хасавюрт больницада яшлагъа операция этеген бёлюгюню заведующийи болуп ишлейгенли, 28 йыл бола. Гиппократны ордени булан савгъатлангъан.
Чагъаротар юртдан чыкъгъан белгили адамлар кёп. Оланы бирлерини атларын да эсгермеге тюше деп эсибизге геле.
Ирбайхан Акаев Хасавюрт райисполкомну председатели, КПСС-ни Буйнакск райкомуну биринчи секретары, «Хасавюрт» юзюмчюлюк совхозну, Хасавюрт автопаркны директору, Артур Ирасханов – медицина илмуланы доктору, Москвада А.Бакулевни атындагъы хирургия центрыны докторнатурасында билимин камиллешдирген, аты айтылгъан хирург, налог полицияны полковниги Гьаракансайит Исмайылов КПСС-ни Дагъыстан обкомуну бёлюгюню заведующийи, Дагъыстан Республиканы МВД-сини политика бёлюгюню начальниги, республиканы налог полициясыны бёлюгюню ёлбашчысы, Магьаммат Абуков Россияны ва Дагъыстан Республиканы ат къазангъан муаллими, ДР-ни муниципал къуллугъуну ат къазангъан къуллукъчусу Илмухан Биймурзаева, Хасавюрт район администрациясыны башчысыны заместители, Мюлк комиссияны председатели, Мадина Къайырбекова – ДР-ни ат къазангъан врачы, Хасавюрт район поликлиниканы баш врачыны заместители, Гьажи Ибрагьимов – ДР-ни ат къазангъан муаллими, билим берив тармакъны Хасавюрт шагьар профсоюз къурумуну председатели.
Бу юртдан чыкъгъан Солтансайит Исмайылов – ДР-ни юрт хозяйствосуну ат къазангъан къуллукъчусу, Юнус Моллакъаев – ДР-ни ат къазангъан къурувчусу, Абдурагьим Моллакъаев – ДР-ни ат къазангъан муаллими, Рашитбек Шангереев – ДР-ни ат къазангъан юристи, Зиявутдин Абуков – ДР-ни ат къазангъан къурувчусу, Магьамматрашит Солтаханов – ДР-ни ат къазангъан врачы, Марзият Гьамзатова-Алиева педагогика илмуланы кандидаты, Къырымсолтан Ягьияев – КГБ-ни полковниги, Умар Ирасханов – милицияны полковниги, Дина Салаватова – ДР-ни ат къазангъан врачы, Темирболат Сатыбалов – ДР-ни ат къазангъан врачы.
Чагъаротар Хасавюртгъа ювукъда ерлешмесе де, бу юртгъа барма- гелме йыракъ да тюгюл. Тюз майданда ерлешген юрт. Шагьарлагъа ювукъ юртларда адамлар шагьарча алышынып, оьзлени юртлу хасиятларын тас эте буса да ярай. Эринчеклик, иш сюймейгенлик къабунадыр… Авул-хоншуну арасындан иссилик таймагъа бола. Бу юрт буса шо янындан онгайлы ерде токътагъан деп эсиме геле. Сугъарылагъан топуракълары бар экени де Чагъаротарны гележеги яхшы болажакъны англата. Шолай ерлени майданын 2 минг 700 гектаргъа етишдирмеге имканлыкъ бар. Топуракъгъа къуллукъ этип яшамакъ не заманда да бизин къумукъ халкъны аслу гьаракаты болгъан. Чагъаротарлылар шону бек яхшы англай, юртну гележегине де инана деп эсибизге геле.
