ТОТУРБИЙКЪАЛАНЫ 115 ЙЫЛЛЫГЪЫНА
Гьар юртну, гьар адамныки йимик, янгыз оьзюне хас тарихи, къысматы, оьрлюклери ва тёрлюклери бола. Шо ягъындан алгъанда, мени юртум да башгъаларындан къалышмай.
Тотурбийкъала – Дагъыстан Республиканы Хасавюрт районундагъы Хасавюрт шагьардан гюнтувушгъа багъып 10 чакъырым арекде ерлешген къумукъ юртланы бириси. Архивлерде сакълангъан документлер шагьатлыкъ этеген кюйде, юртну кюрчюсюн 1904-нчю йылда орус сабанчылар салгъан. Олар, Терик областны начальниги генерал-лейтенант А. М. Колюбакинни буйругъуна гёре, пачалыкъны еслигиндеги топуракъгъа гёчюрюлген болгъан. Шо генералны гьюрметине гёчюп гелгенлер оьзлер къургъан юртгъа Колюбакинское деп ат такъгъан.
Тамазалар айтагъан кюйде, бир заман юртда уьлкени оьзге ерлеринден гёчюп гелген немислер де бирикген жамият къуруп яшагъан. Шону учун юртгъа Немис кютюр (отар) деп айтылып тургъан. Булай бир зат: немислер барысы да къумукъ тилде сёйлеп бола болгъан.
1918-нчи йыл январда юртгъа тышдан гючлю чапгъын этиле.Уьй-эшик отгъа тутула, халкъны мал-матагьы талана, адамлар башын алып дёрт де якъгъа къачып, пал-пал бола, гьасиликалам, юрт толу бузула. Арадан заман оьтюп, шо ерге ювукъ арадагъы юртлардан къумукълар гёчмеге башлай. 1927-нчи йылда ватандаш давну вакътисинде къызыл партизан отрядны командири болгъан, сонг Хасавюрт округ милицияны начальниги, эндирейли Хизри Жакъавгьажиев мунда яшавлукъ уьйлер тизе. Ону къастлыгъы булан юрт хозяйство артель къурула. Артелни членлери мамукъ оьсдюре. Бираз заман юртгъа Хизриотар деп айтыла.
1929-нчу йылда юртгъа гёрмекли инкъылапчы, Дагъыстанда Совет гьакимиятны токъташдырмакъ учун къоччакъ кюйде ябушгъан Жалалутдин Къоркъмасовну аты къоюлуп, Коркмасовка бола. Юрт Хасавюрт слобода Советни составына гире, шонда 14 хозяйство болгъан, яшайгъанланы аслам пайы – украинлилер.
Юртну аты янгыдан алышына. Бу гезик огъар ватандаш давну йылларында оьлтюрюлген ялынлы инкъылапчы, Дагъыстанны ва Темиркъазыкъ Кавказны Оборона советини председатели Солтансайит Къазбековну аты тагъыла ва Казбековка бола. Сонггъа таба юртгъа Узунотар деп ат къоюла.
Уллу Ватан давну йылларында Къызыл Армияны сыдыраларында 32 юртлу оьжетли душман-немис фашистлер булангъы къанлы ябушувларда гёрсетген игитлиги учун пачалыкъ савгъатлагъа – орденлеге ва медаллагъа лайыкълы болгъан. Школаны абзарында ишленген эсделикни ал бетине бегетилген къара тюслю мармар такътагъа элини ва халкъыны азатлыгъы учун азиз жанын къурбан этген 13 узунотарлыны атлары язылгъан.
Ондан къайры да, 11 жагьил яш совет асгерлери булан Афгъанистанда интернационал борчун кютген. Олар совет, Россия ва афгъан медаллар булан савгъатлангъан. Эки юртлу Чернобыль АЭС-де болгъан хатабалагьны натижаларын ёрукълашдырывда да ортакъчылыкъ этген.
Сонг да, СССР-ни КГБ-сини подполковниги Абдулазим Гьажиев, милицияны майору Дайитбек Вазирханов, полицияны старший лейтенанты Осман Къонакъбиев, Багьавдин Мугьажиров 1956-нчы йылда Венгрияда болгъан башгётеривню басылтагъанда жанларын берген.
1990-нчы йылны ахырында Узунотар Эндирей юрт советден чыгъа ва халкъ депутатланы Узунотар юрт совети къурула, сонггъа таба шо юрт администрация бола, артда «Тотурбийкъала юрт» деген муниципал бирлешивге айлана.
Юртда колхоз къурула. Огъар 34 йылны узагъында Эндирейдеги Ленинни атындагъы колхозну правлениесини председатели болуп ишлеген, ДАССР-ни ат къазангъан авлакъчысы, Ватан давну экинчи даражалы орденини, Загьмат Къызыл Байракъ орденни ва «Гьюрметлевню белгиси» деген орденни кавалери Алихан Алихановну аты тагъыла.
Хозяйствону чачыв авлакълары ва биченликлери, сют комплекси ва машин-трактор колоннасы болгъан. Юрт загьматчылар сют, эт, бюртюклю ашлыкълар, овощлар ва емишлер болдургъан. Тек артдагъы йылларда бизин пачалыкъда экономикагъа ёлбашчылыкъ этивню тюбюкъарадан алышдырмакъ учун гёрюлген чараланы натижасында, оьзге ерлерде йимик, мунда да колхоз тозула. Колхозну 876 гектар
топурагъы юртлулагъа пайлар гьисапда бериле, шо буса халкъгъа сабанчы-фермер хозяйстволар къуруп, яшавгъа амал этмеге имканлыкъ тувдура.
Юртда яшагъан ва яшайгъанлардан Макътавлукъну экинчи ва уьчюнчю даражалы орденлерини, эки Къызыл Юлдуз орденни ва Ватан давну биринчи даражалы орденини кавалери Басир Мугьажиров, Загьмат Къызыл Байракъ орденни ва «Гьюрметлев белгиси» деген орденни кавалери Отарбий Межитов, ДАССР-ни ат къазангъан гьайванчысы, «Гьюрметлевню белгиси» деген орденни кавалери Рашитхан Черивханов, Загьмат Къызыл Байракъ орденни кавалери Темирболат Ханавов, ДАССР-ни ат къазангъан авлакъчысы, Загьмат Макътавлукъну уьчюнчю даражалы орденини кавалери Зайнутдин Абукъов ва шолай оьзгелери тюрлю-тюрлю медаллар, белгилер ва гьюрметлев грамоталар булан да савгъатлангъан.
1993-нчю йылда юртну аты гене къайтып алышына, Узунотар Тотурбийкъала бола. Юртгъа шо йыл белгисиз жинаятчылар Москвада жанын къыйгъан РСФСР-ни ва ДАССР-ни ат къазангъан къурувчусу, Октябр революцияны орденини, эки Загьмат Къызыл Байракъ орденни кавалери, ДАССР-ни Оьр Советини депутаты, «Главдагестанводстрой» деген хас къурулуш бирлешивню ёлбашчысы, узунотарлы Тотурбий Тотурбиевни аты къоюла.
Бугюн Тотурбийкъалада 776 хозяйство бар, 3500 адам яшай. Юрт темиркъазыкъдан къыблагъа багъып 3 чакъырымгъа созулгъан. Юртну дазулары йылдан-йылгъа генглеше. Артдагъы йылларда уьй-эшик къурмакъ учун 850 адамгъа планлар берилген. Шолай, халкъны яшав шартлары да гюнден-гюнге алышына. Демек, бугюн юртну аслу орамларына асфальт тутулгъан, онда 315 охувчугъа ери булангъы орта билим береген эки къабатлы школа (о 40 йылны узагъында алышынмайлы директор болуп тургъан Арслан Къабардиевни атын юрюте), 150 гиччипавгъа ери булангъы яшлар баву, Россияны халкъларыны адатлангъан маданиятыны центры, фельдшер-акушер пункт, байлавлукъну бёлюгю, межит, аптеклер, бир нече къуш фермалар, пекарня, деллекханалар, аривлюкню салонлары, кафелер, аш-сурсат, уьст гийим, юрт хозяйство маллар, автозапчастлар, къурулуш маллар сатагъан ерлер ишлей. Гьасиликалам, тотурбийкъалалылар шагьаргъа юрюп турмайлы, бары да муратларын юртда кютюп бола.
Муна шулайына къысматына рази болуп, къыйынлыкъланы ва четимликлени енге туруп, Тотурбийкъала талайлы тангаласына талпына. Ёлунг ярыкъ болсун, юртум!
Россияны журналистлерини союзуну члени,
Дагъыстанны маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу.
Айида ДАГЬИРОВА чыгъаргъан суратлар.
