«Дагъыстан аграрный республика санала. Демек, мунда яшайгъанланы 60 процентден къолайы юрт хозяйство маллар болдурув булан машгъул.

Буса да, республиканы ич талаплары ашамлыкъ маллар, авлакъ ниъматлар болдурувда толу кюйде кютюлмей. Артдагъы йылларда айлана якъдагъы талапланы гьисапгъа алып, къоллавчулар-алывчулар учун республикабызда болдурулагъан ашамлыкъ малланы, авлакъ ниъматланы сан янын ва къадарын къолайлашдырывгъа тергевню артдырмагъа тюше…»

(ДР-ни Башчысыны Дагъыстанны

Халкъ Жыйынына Чакъырыв кагъызындан).

Озокъда, шолай сыйлы ва жаваплы борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъарыв тынч масъала тюгюл. Неге десегиз, йыл йылгъа ошамай, гьава шартланы башгъа-башгъа болуву тас этивлени алдын алывда четимликлер тувдура. Зараллы аврувланы ва зиянлы жанланы яйылыву алгъа салынгъан агьамиятлы борчланы толу кюйде яшавгъа чыгъарма имканлыкъ бермейгенлиги де ойлашдырмай болмай.

«Россельхозцентр» деген ФГБУ-ну (федерал пачалыкъ бюджет идара) Дагъыс­танда иш гёреген бёлюгю де республикабызны агропромышленный тармагъында оьсдюрюлеген тюшюмлени ва оьсюмлюклени аманлыгъын къоруп сакълавда оьз къошумун болдурмаса бажарылмай. Шо борчланы кютюв булан машгъул Дагъыс­танда иш гёреген идараны башчысы Магьаммат Гьажимагьамматов тёбенде бизин охувчуларыбыз учун баянлыкъ бере.

                  

– Магьаммат Агьматович, йыл йылгъа ошамай. Сизин идараны коллективи учун оьтген йыл нечик натижалар булан тамамланды?

– Бизин коллективни ортакъчылыгъы булан артдагъы йылларда республикабызны агропромышленный тармагъында болма имканлы тас этивлени алдын алывда бир къадар натижалар къолда этилине демеге ярай. Айырып айтсакъ, «Россельхозцентрны» алдында юрт хозяйст­вону оьсюмлюкчюлюк ва шолай да сан янлы урлукълар болдурув тармакъларыны асувлугъун болдурув йимик борчлар да салынгъан. Дагъы да, ачыкълашдырып айтгъанда, юрт хозяйство тармакъланы зараллы аврувлардан ва зиянлы жанлардан къорув гьаракатда оьз къошумун болдура. Шо саялы да, ишни алданокъ планлашдырып дегенлей, оьз болжалларында оьтгермеге тюше. Ёгъесе, заман къолдан чыгъарылагъан гезиклерде тас этивлени алдын алма четим бола. Заралны уьстюне зарал дегенлей, оьсюмлюклени, тюшюмню бир къадары къолдан чыгъа, къуллукълар учун этилинеген харж маялар да тас бола.

Бизин идараны коллективини аслу тергевю оьсюмлюклени агъулу химикатлар булан тюгюл, къолдан геле туруп, асувлу биология къайдалар булан ишлетивюне бакъдырыла. Шону учун оьтген йыл, бар имканлыкълардан пайдалана туруп, 12 тон «Бактороденицид» гьазир этилип, къоллавчуланы арзаларына гёре пайланды. Сонг да, дагъы да 12,8 тон «Ризоплан» деген дарман гьазиринде къоллавгъа берилди. 1 тондан бираз къолай «Биостоп» онгарылып пайдаландырылды. Эсгерилген дарманлар булан бир ва кёп йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени зараллы аврувлардан къорума бола.

– Бизин республикабызда ченгертки оьсюмлюклер учун лап да къоркъунчлу ва зараллы жан санала. Оьтген йыл шону алдын алмакъ учун не йимик ишлер этилди? 2017-нчи йылда не йимик чараланы оьтгермеге умут этиле?

– Ченгерткини бу журасы, гертиден де, оьтесиз зиянлы жан гьисапда белгили болгъан. Неге тюгюл де, ону алдын алмакъ – бек къыйын масъала. Белгили болгъан кюйде, артдагъы йылларда Дагъыстанда къургъакъ, явунсуз язлар кем болмай. Шолай шартларда къыш да къышлыгъын гёрсетмей гетсе, чалт яйылагъан ченгерткилени алдын алма къыйын бола. Тюзюн айтсам, йыл сайын ченгерткиге къаршы ишлетилинеген майданланы гектарлары кёп бола бара. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, эгер де 2015-нчи йылда шогъар къаршы 60 минг гектар авлакъ ишлетилинген эди буса, 2016-нчы йылда 100 минг гектар майдан ишлетилинди…

Оьтген йылны гюзюнде бизин касбучуларыбызны умуми гьаракаты булан 77, 5 минг гектарда ахтарыв ишлер оьтгерилген эди. Шону натижасында 35, 7 минг гектарда ченгертки урлукъ салгъаны аян болду. Гюзде оьтгерилген ахтарывланы гьасилине гёре 2017-нчи йылда ченгерткиге къаршы 60 минг гектар майданны ишлетмеге гёз алгъа тутулгъан. Шону учун 4 500 литр инсектицид дарманлар тарыкъ болажакъ. Шо саялы да бизге бугюнлерде Дагъыстанны Гьукуматы ва шолай да юрт хозяйство тармакъ министерлигибиз булан байлавлукъда гьазирлик гёрмеге тюше. Кёп йыллыкъ сынав гёрсетеген кююнде, республикабызны темиркъазыкъ боюндагъы топуракъларда шону алдын алмаса, къыбла районлагъа да къабуна…

– Магьаммат Агьматович, сиз уьстде эсгерген кюйде, къышлар къагьрулу болмаса, яман аврувлар ва зараллы жанлар кёп къабунма башлай. Шону гьисапгъа алып, нечик ишлер гёрюле?

– Гертиден де, зараллы аврувланы йимик, къышда къатты сувукълар болмаса, язбашны башларында гемиривчю жанлар ва шоланы арасында айрокъда чычкъан кёп яйыла ва авлакълардагъы оьсюмлюклени заралландыра. Озокъда, шону гьисапгъа алмай къойма ярамай­гъаны англашыла. Демек, заралны алдын алмакъ учун тийишли агротехника чараланы оьз болжалларында ва сан яны булан оьтгермеге таклиф этиле. Шону учун ашлыкъ бюртюклерден агъуландырылгъан дарман гьазирлене. Шолай алдатгъыч дарманланы асувлу кюйде къолласа, заралны 94 процентге ювугъуну алдын алмагъа бажарыла…

– Не чачсанг, шону аларсан деп негьакъ айтылмай. Сан янлы урлукъланы болдуруп, алдынлы сынавдагъы асувлу къайдалар нечик къоллана?

– «Россельхозцентр» пачалыкъ тапшурувланы токъташдырылгъан пачалыкъ талаплагъа (ГОСТ) гёре яшавгъа чыгъармагъа борчлу. Оьсюмлюкчюлюк тармакъда урлукъланы сан янын болдурув да шогъар кюрчюленип юрюле. РФ-ни «Урлукъланы гьакъындагъы» хас закону да бизден шону талап эте. Биз де Дагъыстанда болдурулагъан яда буса тышдан ташылып гелтирилип чачылагъан урлукъланы чачгъынча алданокъ даражасын токъташдырагъанда, аслу тергевню сан янына бакъдырабыз. Гьар къайсы урлукъну да оьзюню оздурагъан шагьатнамасы болагъаны да белгили. Оьтген йыл республикабызны 23 хозяйствосунда чачывдан сонг да тергевлер 5 200 гектар майданда оьтгерилди. Айтмагъа сюегеним, бизден гетсин есине етмесин деп къол силлеп къоймай иш гёребиз. Урлукъну сан яны – бир, тазалыгъы да – эки. Чачылагъан хаммалгъа чёп отланы урлукълары къошулмасын учун да талаплар салына. Алдагъы йыл гюзлюклени чачывну алдында 21 минг тондан къолай урлукъланы сан яны тергелди. 2017-нчи йыл язлыкъланы чачмакъ учун да 10 минг тонгъа ювукъ гьар тюрлю ­оьсюмлюклени урлукъларын тергевлерден оьтгермеге токъташгъанбыз.

– Белгили болгъан кюйде, 2017-нчи йыл Россияда Экологияны ва Дагъыс­танда Каспийни ва бары да сув байлыкъланы йылы деп белгиленген. Оьсюмлюк­лени, урлукъланы ишлетегенде, айлана якъны тазалыгъыны талаплары некъадар гьисапгъа алына?

– Бизде аслу гьалда биопрепарат дарманлар гьазирлене. Шоланы къоллав – айлана якъгъа заралсыз. Гербицидлени, оьзге тюрлю агъулу химикатланы къоллавгъа да ерлерде бизин къурумну район бёлюклери, предприятиелердеги оьсюмлюклени аманлыгъын къоруп сакълав булан машгъул болагъан агрономлары тийишли тергевюн бакъдыра десем, гьакъыкъатгъа къыйышмай къалмас. Совет девюрде йимик, мисал учун айтсакъ, юзюмлюклерде, бавларда агъулу химикатлар гьали кёп къолланмай. Неге? Неге десегиз, артдагъы йылларда кёп ва бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклени зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы журалары ахтарыла ва танглана…

– Авлакъ ниъматланы, емишлени, юзюмню оьсдюрюв булан машгъул болагъан тайпаланы арасында язбашгъы авлакъ ишлени алдында бир йыллыкъ язлыкъланы чачывда, терек-борла орнатывда не йимик талаплар салына, не гьакъда билмек пайдалы? Шогъар байлавлу болуп сиз не йимик таклифлер бермеге сюер эдигиз?

– Гертиден де, бирдагъы да эсгермеге тюше, не чачсанг, шону аларсан деген айтывну. Демек, биринчи талап – урлукъланы ва орнатылагъан тереклени сан янын камиллешдирив. Шогъар байлавлу язбашгъы авлакъ ишлени де бары да агротехника къайдалары талап этеген кююнде оьтгермеге таклиф этиле.

– Магьаммат Агьматович, гьар тюрлю ёлу­гъувларда, генгешлерде, «дёгерек столларда» дегенлей бизин республикабызда ерли шартлагъа къыйышывлу урлукъланы ва тереклени болдурувну агьамиятлы масъаласы гётериле. Гьакъыкъатда, иш ишге тюшгенде, нечик чечиле шо масъала? Бизин респуб­ликабызда шону яшавгъа чыгъармакъ учун питомниклер, сынав участкалар болдурулгъанмы?

– Юрт хозяйствобузну экономикасын бийлейген аслу юзюмчюлюк ва бавчулукъ тармакъланы оьсдюрювге бизин респуб­ликабызда артдагъы йылларда айрыча тергев бакъдырылагъаны тергевню тарт­май болмай. Дагъыстанны башчыларыны сиптечилиги булан «АПК-ны асувлугъу учун» деген агьамиятлы проектни яшавгъа чыгъарыв оьз натижаларын бермей къоймай. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, шолай гьайлы янашывну барышында бизин республикабыздагъы юзюмлюклени умуми майданы гьали 24 минг гектарлагъа етишди. Шо кёпмю яда азмы? Шону тенг яртысы артдагъы бир нече йылланы ичинде орнатылынгъаны гьакъда эсгерип къойсам да, кёп зат англашыла. Айырып айтсакъ, янгыз оьтген йылны ичинде бизин республикабызда юзюм борла 2 минг гектаргъа орнатылгъан.    

Бавчулукъ да бизин республикабыз учун алдан берли гелген мердешли тармакъ санала. Артдагъы йылларда емиш тереклер оьсдюрюлеген майданлар да артмагъа башлайгъанлыгъы гележек учун инамлыкъны тувдура. Гьалиги заманда емиш тереклер оьсдюрюлеген майданлар бизин республикабызда 28 минг гектарлагъа ювукъ болгъан. Оьтген йылны гьакъында айтсакъ, 1,7 минг гектар майданда орнатылынгъан. Шоланы ичинде 200 гектары – янгы интенсив къайдада оьсдюрюлеген ломай тюшюм береген емиш бавлар.

Белгили болгъан кююнде, 2 минг гектар майдангъа орнатмакъ учун, азындан, 4,5 миллион борла гьазирлеме герек бола. Мердешли къайдаларда орнатылагъан 1500 гектар ер учун да 500 терек тарыкъ. Буссагьатгъы вакътиде бизин идараны касбучуларыны гьаракаты булан борлаланы ва тереклени сан яны токъташдырыла. Шолайлыкъда, дагъы да 3,3 миллион борла ва 161 минг терек тергевлерден оьтген ва тийишли шагьатнамалары булан таъмин этилинген.

Бизин республикабызда буссагьатгъы вакътиде 6 емиш терек ва борла оьсдюрюлеген 6 питомник бар, шо иш булан дагъы да 12 хозяйство айрыча машгъул болуп тура. Оланы асувлу кюйдеги чалышывуну натижаларында бизин де оьз къошумубуз бар десем, янгылыш болмас. Тюзюн айтсакъ, бавчуланы ва юзюмчюлени талап­ларын толу кюйде таъмин этмеге гьалиге ерли республикада бажарылмай. О саялы орнатмакъ учун борлалар ва тереклер аслу гьалда Дагъыстангъа Краснодар, Ставрополь крайлардан ва Къырым, Къабарты-Балкъар республикалардан да гелтириле. Республикабызны ичиндеги талапланы гьисапгъа алып, гележекде Дагъыстанда да къыйылгъан борлаланы ва емиш тереклени санавун, сан янын артдырмагъа умут этиле.