Ишиме байлавлу болуп мен Тёбен Къазаныш юртда ерлешген музейге бир нече керен де барып тураман. Музейни ичине жыйылгъан экспонатлар гюнден-гюнге дегенлей кёп бола бара. Онда оьсюп гелеген наслуну эсин уятагъан даражада бай материал жыйылгъан десем, къопдурув болмажакъ.
Тек бугюнгю даражасына етмек учун нече толкъундан оьтмеге тюшген экен? Бинаны ерлешген ери не даражададыр? Бу масъалалар музей къурулма башлагъанлы арагъа чыкъгъан. Къазанышлылар учун да, савлай миллет учун да уллу агьамияты бар музейни къургъан ва янгыз оьзюню гючюне таянып алгъа абат алагъан Али Солтангереевич Мустапаев булан лакъыр этемен.
– Али Солтангереевич, музейде буссагьатгъы вакътиде не ишлер юрюлюп тура?
– Музейибизни ярашдыргъан сонг, ону бёлюклерин, экспозицияларын бир авара булан янгыртыв иш юрюлюп тура. Музей ачылгъанда, ону ичине жыйылгъан материаллар бир ёрукъ булан салынып турду. Арадан гетген 8 йылны ичинде музейни экспонатларыны санаву бир нече керенге артды. Шо себепден биз гьалиги ишлени барышында музей ерлешген уьйню бюс-бютюнлей башгъа этип онгармагъа гёз алгъа тутгъанбыз. Шолайлыкъда, 1941–45-нчи йылларда юрюлген давда ортакъчылыкъ этгенлени бёлюгю бар. Сонг да, ата-бабаларыбыз къоллап гелген савут-саба ва оьзге алатлар бир ёрукъ булан тизилген. Бу бёлюкде китаплардан алынгъан давгъа багъышлангъан айтывлар ва башгъа маълуматлар да бар. Дагъы да толумлашдырма гёз алгъа тутулгъан.
– Ачыкъ кёкню тюбюндеги музейни сиз бай материаллар булан толумлашдыргъансыз. Шо маълуматны охувчулагъа да малим этсегиз арив болар эди.
– Биз шо ишни этгенбиз ва узатып да турабыз. Шогъар байлавлу этилген бир нече видеоберилиш де бар. Шоланы барысына да Интернетден таба Facebook-да ачылгъан музейни бетинде къарамагъа боласыз. Биз шонда музейни бинасындан, юртну тарихин айта туруп: «Биз гьали болгъанча музейни ичинде болдукъ, гьали энни Къазанышны тарихи агьамияты булангъы ерлерине де барабыз», –деп чыгъабыз. Юртну ичинден башлап эки якъгъа, къотанлагъа, тавлагъа ерли юрюп, шо экспонатланы да къошгъанбыз. Бир гюн биз чыгъып анакълагъа, Ханкёпюрге, Лайла тёбеге бардыкъ.
– Музейни ичинде этилип турагъан ишлеге ким кёмеклеше?
– Шо якъдан алгъанда, пачалыкъдан кёмек болмагъан. Шону гертилейген ва шагьатлыкъ этеген кагъызлар да бар. Бары да ишлер мени ва музейде ишлейген Атагиши Муртазалиевни къасты булан этилген деп айтмагъа боламан. Музейни ичиндеги экспонатланы этивде агъач усталар ва жамият арада белгили оьзге адамлар кёмек этгенин эсгермей болмайман. Шоланы арасында Гь. Ражбудиновну, М. Шугьайыповну, А. Алимуратовну, Д. Магьамматовну, Р. Дадаевни, З. Къасумованы, В. Адилхановну, Гь. Оразаевни, Х. Жамавовну, М. Алхуватовну, М-Ш. Минатуллаевни ва оьзгелер бар. Шогъар да къарамайлы, бизин гёз алгъа тутуп этмеге тюшеген ишлерибиз белгиленген. Юртну бир боюнда бары да ер гёрюнеген тёбе бар. Шонда гьалиги техниканы гючюн къоллап, «Къазанышны гёрмекли уланлары» деп баш да салып, уллу стенд къурмагъа планыбыз бар. Бу мурадымны яшавгъа чыгъармагъа сюегеним уьч йыл бола. Адамлар сахаватлыкъ этип жыйылгъан акъча болса тюгюл, пачалыкъ къурумланы янындан шогъар агьамият береген бирев сама ёкъ. Авзу булан къуш тута дегенлей, гьакимлени янына барсакъ, сени нече де арив сёйлеп ёлгъа салажакъ, тек этеген иши гёзге гёрюнмей. Бу бир мисал. Шоланы дагъы да гелтирмеге ярай эди. Сёз узакъ болажакъ.
Бу ерде лакъырлашывубузгъа музейде илму къуллукъчу болуп ишлейген Атагиши Муртазалиев къошула:
– Гертисин айтгъан заманда, Али Солтангереевич этеген къуллукъ музейни директоруну къуллугъу болмагъа тюшмей. Ол оьзюню сиптечилиги, къасты ва маданиятгъа жаны авруйгъанлыгъы булан музейни къурмакъны масъаласын башына алгъан. Пачалыкъ къурумланы янындан шо якъдан алынагъан абатлар ёкъ деп айтмагъа ярай.
…тирменчини сув дерти дегенлей, Али Мустапаев бугюнгю даражасына етген ёлларыны гьакъында ойларын узатды:
– Музейни ярашдырыв башлангъанда, бинаны ичине этилмеге тюшеген кёп иш бар эди. Мунда бу йыл болгъанча иссилик тартылмагъан эди. Шо ишлер район башчыбыз Даниял Шихсайитов буйрукъ берип этилди. Тек арты булан тазалайгъан ишлени ким юрютмеге герек? Кисемден чыгъарып акъча бердим. Ремонт юрюлюп турагъан вакъти. О заман янгы ишге тюшген маданиятгъа къарайгъан министрибиз гелип къаражакъ, тийишли чаралар гёрежек деген хабар болду. Гьали де геле, дагъы да геле – ёкъ.
Ишлер битгенде, оьзюбюзню гючюбюзге таянып, ичин тазалама тюшдю. Яхшы чы, школадагъы охувчулар гелип кёмек этди. Бугюнлени ичинде гьар экспонатны тазалап ерине салагъан уланны чакъыргъанман. Ол гьар сагьатына 100 манат алып ишлей. Шогъар берилеген акъчаны къадары да беш-алты минг манатгъа чыгъып тура. Булай этилеген ишлени къайсын- бирин айтайым?
– Музейни ичинде янгы дагъы да не бёлюклер ачмагъа сюесиз?
– Сали Сулеймандан башлап, Къазанышдан чыкъгъан кочапланы ва спортсменлени санаву кёп. Материал жыйылса да, шолагъа айрыча ер берилмеген эди. Шо бёлюкню гьали къура турабыз. Маданият бёлюкню де бир ёрукъгъа салмагъа, янгыртма герек. Медицина бёлюк янгыдан тизилежек. Юртну тарихин теренден ахтарып, маълуматлар салгъанбыз. Муна гёремисиз музейни пурхасында тартылгъан троссланы? Шо не мурат булан этилген? Музейни ичине жыйылгъан чакъы материал сыймай. Шо саялы музейни ичинде бир нече къабат болажакъ. Экспонатланы бирлери шо тросслагъа илинежек. Шо ишни этмек учун да, кисебизден харж да чыгъарып, токарны чакъырдыкъ. Мени яннавурумда музейде этилеген ишлеге жаны авруп янашагъан Атагиши Муртазалиев булан, жабаргъа гьызлар тартып, къайда не бёлюк болажакъны алдын ерли белгилегенбиз. Тамны бою булан уьстюне шишалар да салынгъан витриналар болажакъ.
Музей ачылгъанлы сегиз йыл бола. Тек музейде болмагъа тюшеген шартлар гьали де яратылмагъан. Тийишли материал алма сама да бир кепек де берилмей. Музейни бир бёлюгюнде даимлик от ягъылып туражакъ. Сонг да, къонгуравлу сагьат салынажакъ. Охувчу яшлар гелгенде, бир минутлукъ шыплыкъ да билдирилежек.
Къайсын бирин айтайым. Гёз алгъа тутгъан ишлерибизни сюйген кюйде этип болмайбыз. Муна шу бир уьйге тыгъылып, къысылып турабыз. Къазанышны тарихини гьакъында маълуматланы генглешдирмек муратда, алда юрт болгъан ерде (гьали шо ерлер Гьаркас юртгъа гире) о заман тамланы тизилген кююн, нечик таш булан ишленгенин, не къайдада салынгъанын гёрсетип, там ишлемеге хыялыбыз бар. Бу ишни биз маълумат къуралланы бетлеринде чыкъгъан илму макъалалагъа асасланып янгыртажакъбыз.
– Экинчи къабатда не материаллар ерлешдирмеге гёз алгъа тутгъансыз?
– Къазанышны ичиндеги тухумланы атлары язылып гьазир этилген. Шоланы пурхагъа бегитилген бир троссгъа илмеге тарыкъ. Олар юртда 40-дан да артыкъ бар. Шону къырыйында Къазанышдагъы тайпаланы атлары язылажакъ. Юртну гетген асруну 20-нчы йылларында этилген картасы бар. Гелгенлер учун шо карта пурхада иленежек. Бизин халкъны хасиятына, къылыгъына ошавлу жыйылгъан сёзлер бар: къатты ругь, загьматгъа берилгенлик ва рагьмулукъ. Бу сёзлер уллу гьарплар булан язылып, гелген адамны тергевюн тартмай къоймажакъ. Яшланы да, уллуланы да эс тапдырмакъ учун: «Эгер де сен оьзюнгю тухумунгну атын биле бусанг, шону гьакъында хас китапда маълумат къоюп гет», – деп язылажакъ.
Къазанышлылар асрулар бою авлакъларда ишлеп гелген. Шо тармакъда къолланагъан гьар тюрлю алатлар бар. Шоланы кёбюсю музейге жыйылгъан. Тек шоланы барын да бир ягъадан тизмеге ер ёкъ. Шо себепден шолар эки-уьч къабат этилип тахчалагъа тизилежек.
– Халкъ учун уллу агьамияты бар музейни хас идаралар булай тергевсюз къоймакъны себеплерин эсгерип болармысыз?
– Шо якъдан мен сизге кёп хабарлап болар эдим. Аз сёз – асил сёз дегенлей, къысгъача англатайым. Гьали музей ерлешген бина юртну маданият центрына гире. Музейде болмагъа герекли шартланы яратмагъа мунда имканлыкъ ёкъ. Музейни къаршы алдындагъы бинаны гёремисиз? Шону районну алдагъы гьакимбашы Баттал Ражабович Батталов да къол салып, музейге бермеге тарыкъ деп къарар чыгъарылды. Тек бизге англашылмайгъан гючлер арагъа гирип, шо бина бизге берилмеди. Не себепден? Бизге бугюнге ерли англашылмай. Дагъыстан Республиканы маданиятгъа къарайгъан министерлигинде де шо бина музейге берилгенлиги гьакъында кагъыз бар. Шо гьакъда район администрация булан этилген дыгъарым да бар. Тек масъала гьали де чечилмеген. Музейни бугюнге ерли чечилмей турагъан масъалаларын белгилеп, Дагъыстан Республиканы Башчысына язылгъан кагъыз да бар. Тек гьалиге ерли не жавап алынмагъан, не гёрюлеген чаралар ёкъ. Не этме герек? Тек биз бу ишни туварып къояр деп ойлаша бусагъыз, янгылышасыз. Оьзюбюзню гючюбюзге таянып, гёз алгъа тутулгъан ишлер яшавгъа чыгъажагъына инанабыз. Неге тюгюл, маданияты да, тили де болмагъан халкъ ер юзюнде яшамайгъаны белгили.
СУРАТДА: музейни гёрюнюшю.
А. Муртазалиев чыгъаргъан сурат.
Лакъырлашывну язгъан
Б. ОЬЛМЕСОВА.
