Гьали-гьалилерде ДР-ни Гьукуматыны янында иш гёреген экспорт советини ортакъчыларыны генглешген жыйыны оьтгерилди. Жыйында пачалыкъланы арасында юрюлеген мал айландырывну-экспорт ва импорт масъалаланы айланасында уллу гьакълашыв юрюлдю.

Шонда ортакъчылыкъ этген Дагъыстанны экономика ва территория оьсюв министри Гьажи Солтанов арагъа салынгъан агьамиятлы масъалагъа байлавлу болуп республикабызны маълумат къуралларына артдагъы гюнлердеги гьалны гьакъында  толу кюйде баянлыкъ берди.

 

Гьажи Русланович, экономика къысаслар мал айландырывгьа нечик шаъсир эте ?

– Бугюнлерде Американы Бирлешген Штатлары булан бирликде Евросоюзгъа гиреген  бизин булан дос тюгюл пачалыкълар Россияны ва ону регионларыны экономика оьсювюне чатакъ салмагъа белсенген.

Оьтген сынав аянлашдыра­гъаны йимик, бизге бет тутгъанланы намарт хыяллары яшавгъа чыгъа­рылмай. Неге десегиз, ер юзюнде мал айландырывгъа ёллар кёп. Шогьар чатакъ салмагъа бажарылмайгъаны бугюнлерде  уьлкебизни яшавлукъ-экономика тармакъларында юрюлеген гьаракатны натижаларында ачыкъ болуп гёрюне.

– Тыш пачалыкълар булан байлавлукъда мал айландырыв алдагъы йыл булан тенглешдиргенде 2023-нчю йылда Дагъыстанда 40 процентге кёп болгъан. Тышгъа йиберилген малланы йимик, бизин регионгъа тышдан гелтирилген малланы къадары йыл сайын арта бара. Шону къолайлашагъаны, сиз гьисап этеген кюйде, не булан байлавлудур?

– Гертиден де, айлана якъдагъы экономика ва оьзге тюрлю санкцияланы шартларында, савлай Россияда йимик, Дагъыстанда да мал чыгъарывда, гьар тюрлю къуллукъланы болдурувда натижалар кемимейли, йылдан-йылгъа оьсе барагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Озокъда, Дагъыс­танда гьазирленеген маллар ва этилинеген къуллукълар дюнья базарларында сан янына гёре талап этилине. Айлана якъдагъы талапланы артагъанын гьисапгъа алып, гележекде де мал айландырывда нитажалар артыкъ болажагъына шеклик ёкъ. Дагъыс­танны табиат байлыкълары кёп ва оьзюнде бажарывлу, далапчы адамлар яшайгъаны да инамлыкъ тувдура.

– Гьажи Русланович, Дагъыс­тан мал айландырывда къайсы пачалыкълар булан байлавлукъда гёрмекли натижалагъа етише?

– Россиягъа дос пачалыкълар булан байлавлукъну беклешдирмек учун гьаракат этиле. Дагъыс­тандан Ирангъа, Азербайжангъа, Белоруссиягъа, Къазахстангъа, Уьзбекистангъа, Тюркиягъа, Китайгъа, Афгъанистангъа, Пакис­тан, Индия, Египет, Австралия ва шолай оьзге пачалыкълагъа аслу гьалда сурсат маллар – эт, гьюрбеч, дюгю, минерал ва емишлерден гьазирленген татли сувлар, емишлер булан овощлар ва шолай да балыкъ ва балыкъдан гьазирленген маллар йибериле…

– Тышгъа мал йибермеге болагъанлар кимлердир?

– Уьстде де эсгерилген кюйде, озокъда, дюнья базарларында сан яны оьзгелеринден артда къалмайгъан малланы чыгъарагъанлар ва къуллукъланы этегенлер. Шоланы арасында далапчылыкъ булан машгъул болагъан уллу предприятиелер, компаниялар шолай да орта ва увакъ бизнес булан машгъул болагъан гьаракатчы-бажарывлу тайпалар да бар. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, гьалиге ерли бизин республикабызда 43 къурум ва 17  айрыча иш гёреген далапчылар экспортгъа мал йибермек учун инамлыкъгъа лайыкълы болгъан.

– Россияны Президенти Владимир Путин де оьзюню Пачалыкъ Думагъа этген Чакъырывунда шо гьакъда айрыча эсгере. 2030-нчу йылгъа ерли жаваплы борчлар белгиленген. Тышгъа йиберилеген хаммалны тёбенлешдирип, гьазир малланы йиберивге айрыча тергев бермеге гереги гьакъда айтыла. Бизин регионда шо масъала нечик яшавгъа чыгъарыла?

– Тышгъа хаммалдан эсе болдурулагъан продукцияны еринде ишлетип йиберсек, озокъда, бизге ломай къазанч, хайыр болажагъы англашыла. Дагъыстан – аграр республика. Айтмагъа сюегеним, тышгъа йиберилеген малланы 80 процентге ювугъу тыш базарлардагъы сурсат талаплар булан байлавлу. Муна шо саялы да гележекде, савлай уьлкебизде йимик, Дагъыстанда да ерли маъданланы, энергия гючлени ишлетип гьазир маллар чыгъарагъан промышленный предприятиелени къуруп пайдаландырывгъа тергев кем болмажакъ.

– Дагъыстандан тышгъа сурсат маллар йиберилегени аян. Бизин регионну промышленный тармагъында болдурулагъан маллардан тышдагъы къоллавчулар пайдаланамы?

– Бизин республикабызда умуми ич продуктну болдурувда промышленный предприятиелени къошуму къолайлаша геле. Шолайлыкъда, тышгъа промышленный малланы йибермеге имканлыкълар тувулуна. Хайыр артгъан сайын, бюджетге гелеген налог гьакълар да артагъаны англашыла. Гьалиги заманда тышгъа маллар йибереген предприятиелени арасындан «Концерн КЭМЗ» деген кампанияны,  М. Гьажиевни атындагъы заводну, «Дагестан Стекло Тара» деген ихтиярлары дазуландырылгъан акционер жамиятны, «Салаватстекло Каспий» деген акционер жамиятны экспорт ишлерини натижалары гьакъда айрыча эсгермеге ярай. Шишадан этилинген маллар ва оьзге промышленный продукция аслу гьалда Тюркиягъа, Уьзбекистангъа, Таджикистангъа, Абхазиягъа, Грузиягъа, Белоруссиягъа, Къазахстангъа йибериле.

Дагъыстандан экспортгъа алдагъы йылдан эсе 2023-нчю йылда 70 процентге кёп маллар йиберилген.

– Экспортда ва импортда мал айландырывну натижаларын гележекде дагъы да артдырмакъ учун гьаракатчы, далапчы тайпалагъа пачалыкъны янынданне йимик онгайлыкълар болдурула?

– Федерал оьлчевюнде юрюлеген «Асил ёллар – аманлыкъны ёллары» деген агьамиятлы проект бизин республикабызда да яшавгъа чыгъарыла. «Север-Юг» деген транспорт коридорну генг­лешдиривге байлавлу къурулуш ишлер «Кавказ» деген уллу ёлда юрюлюп турагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Сув, гьава транспортну имканлыкълары да  мал айландырывда йыл сайын къолайлаша бара. Магьачкъала денгиз портда мал айландырывну натижалары артдагъы эки йылны ичинде эки керен кёп болгъан. «Уьйташ» деген аэропортда да адамланы ва юклени ташывну къадары белгили кюйде артгъан. Оьтген йыл гьава транспортубузда  2, 5 миллион адамны къуллукълары яшавгъа чыгъарылгъаны гьакъда айтсам да, кёп зат англашыла.

– Увакъ ва орта далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы экспортгъа байлавлу имканлыкълары некъадар къолланагъаны гьакъда айтмагъа бажарыламы?

– «Халкъара кооперацияны ва экспортну оьсювюню ёллары»  деген регион ва шолай да « Халкъа­ра кооперация ва экспорт» деген милли борчланы  оьлчевюнде юрюлеген гьаракатларда увакъ ва орта бизнес булан машгъул болагъан бажарывлу, айтагъаным, сан янлы маллар ва къуллукълар болдурагъан далапчылар да ортакъчылыкъ эте. Демек, эсгерилген проектлерде ортакъчылыкъ этмек учун болдурулагъан малланы сан янына байлавлу аслу талап салына. Такрарлайман, дюнья базарларында сан янлы маллар ва къуллукълар айрыча талап этилине. Экспортда ортакъчылыкъ этме сюеген тайпалагъа, увакъ ва орта бизнес булан машгъул болагъан дапалчылагъа толу кюйде 15 тюрлю талап салына. Аграр тармакъда да экспортну масъалалары милли борч­ну гьисабында яшавгъа чыгъарыла. Федерал проектни оьлчевюнде бизин регионда «Агропромышленный тармакъны малларын экспортгъа йиберив» деген проект къурулгъан ва пайдаландырыла. Шогъар гёре бу йыл да тышгъа  33 миллион долларны къадарында юрт хозяйство малланы йибермеге умут этиле. Оьтген йыл булан тенглешдиргенде шо 2 миллионгъа кёп болажакъ.  Регион проектни яшавгъа чыгъармакъ учун 2024-нчю йылгъа РФ-ни юрт хозяйство министерлигини янындан 250 миллион манатгъа ювукъ харж да гёрсетилинген. Кёмек гьисапда гёрсетилинген акъча маяланы гележекде сугъарыв ишлени ёрукълашдырмагъа ва шолай да ишлетив промышленностну талаплары учун къолламагъа гёз алгъа тутулгъан.

– Экспорт учун маллар йиберивню натижасында болгъан къазанчны къадары рази къалдырамы?

–  Шо да умуми ич продуктну оьлчевлерини артыву булан байлавлу. Экспортгъа мал йиберивден оьтген йыл 130 миллион долларгъа ювукъ къазанч этилинген. Региондагъы экспорт центрны башчысы Руслан Абаскъулиевни баянына гёре бу йыл шону къадарын дагъы да артыкъ этип 150 миллионгъа чыгъармагъа къаст этилежек.

Тышдан бизин республикабызгъа ял алмагъа ва савлугъун бек­лешдирмеге гелеген туристлени санаву йыл сайын артып тербей. Шо да регионну экономикасына лайыкълы къошум, бюджетине тюшеген гелимлени башын толтурмагъа имканлыкъ бережек.

 

Гьазирлеген  Къ. КЪАРАЕВ.