Мени школада охуйгъан йылларымда, ана тиллени дарсларын береген муаллимибиз Шагьболат Индырчиев бизге Дагъыстанны халкъ язывчулары деп уьч къарт гиши олтуруп чыкъгъан суратны гёрсетген эди. Олар класдагъы яшланы айтардай тергевюн тартмады деме ярай. Шолай гийинген тамазаланы юртда да гёрме бола эдик. Оьзюм де шо йылларда шиърулар язма янгы  башлагъангъа буса ярай, ортада ерлешгени яхсайлы шаир Абдулла Магьамматов экени буса эсимде къалды.

 

Арадан йыллар оьтдю. Заманда бир шо сурат гёзюме тийген сайын, яш йылларымны, яратывчулугъумну баш йылларына гёче эдим. Артда шо суратдагъыланы толу атларын да билдим: авар шаир Гьамзат Цадаса, онгда – лезги шаир Сулейман Стальский, ортада – къумукъ Абдулла Магьамматов. Шо суратны да оланы бирге олтуртуп негьакъ алмагъан экен, бу уьч де милли тиллерде язагъан шаирлеге бир гюнгю къарар булан 1934-нчю йылда Дагъыстанны халкъ шаири деген атлар берилген болгъан. Уьч уллу миллетни гёрмекли шаирлери…

Йыллар гетди. Сонггъу йылларда да уллу миллетлени вакиллеринден тенг кюйде пайлап, арасындан уьчер этип алып, пагьмулуларына Дагъыстанны халкъ шаири-язывчусу деген атлар берилип турду. Артдагъы 30 йылны ичинде миллетлер сайланагъан­ болду, бирлерин оьрге чююп, башгъаларыны атларын «къапгъачлап» турулду. Оьзюм­ де язывчуланы сыдраларына гиргенде, шолай кёп тюрлю тюзсюзлюклени гёрме башладым. Бир язывчулар оьрде, бирлери кюрде дегенлей болду. Шону гьакъында оьзюмню ойларымны толу кюйде айтайым.

Бизин шаирибиз Абдулла Магьамматовгъа этилеген тюзсюзлюк де шайлы къарсалатды, неге тюгюл де бу йыл Дагъыстанны халкъ шаири Сулейман Стальскийге 155 йыл бите ва 2024-нчю йыл Дагъыстанда шону йылын генг кюйде оьтгермекни къарары чыкъды. Инг де тамашасы – бизин Абдулла Магьамматовгъа да бу йыл 155 йыл бите, тек Дагъыстанны язывчуларыны планында ону юбилей жыйыны болажакъмы, не ерде яда буса оьтгерилме сама да оьтгерилежекми деген хабары да ёкъ. Ким гюнагьлы деп сорамайман. Шолай нечик бола, биз къумукълар сама оьзюбюзню адамыбызны неге аявламайбыз, неге эсгермейбиз ва юбилейин­ неге оьтгермейбиз?

 

Абдулланы яшав ёлу

 

Абдулла Магьамматов 1869-нчу йылда Яхсайда тувгъан. Оьзюне 15 йыл болагъанда атасы да гечинип, ожакъны авур намусу ону бойнуна тюшген. Шо йылларда ол юртдагъы бай адамланы алдында ишлеп, туварын багъып да уьйдегилени ач болма къоймагъан. Оьзюню тенглилери йимик билим де алма болмагъан, тек йырлама гьаваслыгъы бар улан, тойларда ва булкъаларда бажарывлугъун гёрсетип тургъан. Шону учун да огъар «Йырав Абдулла» деп айта болгъан.

Бир вакътиде чи ол йырлайгъанланы хорун да къургъан. Шо йылларда къумукъ юртларда алышып йырлайгъанлар кёп болгъан. Абдулла йыравларын да алып, айлана юртлагъа да бара болгъан. Халкъ йырлары булан бирге, ол оьзю чыгъарып да айта болгъан. Шоланы кёбюсю авуздан авузгъа айтылып юрюлсе де, язылмагъан. Ону гьакъында язгъан Дагъыстанны халкъ шаири Абдул-Вагьап Сулейманов билдиреген кюйде, А.Магьамматов охума-язма оьзюне 50 йыллар болагъанда уьйренген. Ону шиърулары «Ёлдаш» газетде шондан сонг чыкъма башлагъан. Шоланы кёбюсюнде «янгы яшавну герти якъчысы», бай-бийлеге къаршы, демек, шо йылларда къыйналып яша­гъан­лар, ер есилерден арчылып, оьзлер айрыча топурагъы да болуп яшав берген инкъылапны макътап язгъанлар. А.Магьамматовгъа кёбюсю «загьматны шаири» деп негьакъ айтмай, гертиден де, ону шиъруларында юрт яшав, колхоз ишлер ва тюзсюзлюкге багъышлангъан шиърулар кёп бар. Узакъ йыллар агьлюню сакъламакъ учун адамланы алдында ишлеп ва тюрлю-тюрлю касбуланы юрютюп тургъан Абдулла Магьамматовну биринчи шиъруларында да Совет гьакимлик макътала, янгы замангъа, девюрге алгъышлар этиле. «Гьей, къумукъ сабанчылар!», Гьей, дагъыс­танлы къатынлар-къызлар», «Ишлемеген тишнемес», «Сабанчы­гъа», «Гьюрметли Яхсай совхоз», «Янгы заман атланды» ва шолай башгъаларында ол эркинликни ва гьалал загьмат тёкген адам ач къалмасны айта.

 

Абдулла дагъыстан адабиятны оьгейими?

 

Филология илмуланы доктору Забит Акавов А.Магьамматовну гьакъын­да «Янгы яшавну йыраву» деген макъаласында шаирни гьакъын­да тындырыкълы язгъан. Шонда мени алдан берли къыйнайгъан соравлагъа жаваплар табулду.

Гертиден де, 1934-нчю йылда Дагъыстанда биринчилей болуп Абдулла Магьамматовгъа, Гьамзат Цадасагъа ва Сулейман Стальскийге Дагъыстанны халкъ шаири деген сыйлы атлар берилген. Шо да, уьч миллетни вакиллери замангъа гёре инг яхшы асарлар яратагъангъа этилген. Уьч де шаир депутатлар болуп да сайлангъан. Олар Дагъыстанны язывчуларыны биринчи съездинде де ортакъчылыкъ этгенлер. СССР-ни язывчуларыны союзуну члени болгъан Абдулла Магьамматов  1935-нчи йылда Совет Дагъыстанны 15 йыллыгъына багъышлангъан жыйы­нына Москвагъа да йиберилген. 1936-нчы йылда буса ол Дагъыстанны язывчуларыны союзуну правлениесини ортакъчысы да бола.

Шуну булан Абдуллагъа этилинген абурсый битген. Биревлер айтма да бола, ол 1937-нчи йылда гечинген деп. Абдулла шо йылны март айында гечинген буса, Сулейман Стальский шо йыл ноябрде гечинген, тек ону аты гьали де айтыла, дагъы да айтыла. Ону ва Гьамзат Цадасаны атындагъы адабият савгъатлар да чыгъарылгъан, китаплары чыгъа ва гьар гезик юбилейлери оьтгериле. Шиърулары тюрлю-тюрлю тиллеге гёчюрюле. А.Магьамматовну сав заманында «Гюнге макътав» деген бир шиърусу орусчагъа гёчюрюлген. Къумукъ тилни яхшы билеген пагьмулу Эффенди Капиев ону гьакъында «Молодой ленинец» деген газетде язып чыгъар­магъан буса, шолай шаир барны башгъа миллетлер билме де билмес эди. Ону яратывчулугъу гьакъда К. Солтанов, И. Асеков,  К. Абуков ва башгъалары да язгъан, тек Забит Акавовдан къайры масъаланы окъ йимик тюз тийдирип язгъаны ёкъ. Наталья Капиева язагъан кюйде, А.Магьмматов эпсиз саламат адам болгъан, тек ол адамланы арасында сёзге бажарывлугъу барны да эсгере.

«Яшавну эпсиз сюеген А.Магьам­матов шонда янгыз яхшылыкъны гёре ва шоланы гьакъында яза болгъан», — дей ол.

Шондан къайры, ол кемчиликлени эсгерип де, янгы яшавну якълап язгъандан къайры, «Пача къурумгъа къаршы хозгъалывлар», «1905-нчи йылда пача этген зулму», «Бузулгъанны тюзледик», «Бир де рагьатлыкъ болмас, зулмучулар таймаса», «Дюнья даву ва инкъылап», «Октябр уьстюн болду» деген шиърулары ону респуб­лика оьлчевден ариге чыгъара.

Ону савунда «Совет къушлар» деген бир китабы, сонг-сонг дагъы да 3 китабы чыкъгъан. «Сайламлы асарлары» да 50 йыллар алда чыкъгъан, шо йылларда ону бир-эки шиърусу орус тилге де гёчюрюлген. Гьали-гьалилерде буса Дагъыстанны язывчуларыны правлениесини председатели Марина Агьматова да бир-эки шиърусун гёчюрдю ва «загьматны поэзиясын данггъа чыгъаргъан шаир» деди. Шо дурус да дюр.

Менде шулай бетлешивлер болма да болмас эди, эгер де гьар халкъ шаирлени гьарисинде бир йимик янашгъан буса. Язывчуланы Бютюнсоюз съездинде чыгъарып айтгъан шиърудан сонг, пролетар язывчу М.Горький С.Стальскийге «20-нчы юз йылны Гомери» деген. Сонг орден де берилген, Дагъыстандагъы язывчуланы союзуну ёлбашчысы да этилген, китаплары да чыкъгъан. Эки де шаирге эсделиклер де салынгъан. Абдулла Дагъыстан адабиятны оьгей яшы йимик къалгъан. Дагъы затны айтмагъанда А.Магьамматов белгили жамият чалышывчулар Зайналабит ва Нугьай Батырмурзаевлер, Багьавутдин Астемиров, Магьамматапенди Османов булан гьаллашгъан ва яхшы таныш болгъан. Ол М.Османовну уьюнде Йырчы Къазакъны гёрген.

Балики мен оьпкелевлеримни тийишсиз адамлагъа этемендир. Шогъар башлап бизин адамларыбыз, язвчуларыбыз ва жамият чалышывчуларыбыз гюнагьлыдыр?

 

Тенгсиз тенглешдиривлер

 

Мен Сулейман Стальскийни Абдулла Магьамматов булан тенглешдирегенимни маънасы бар, неге тюгюл де экевюню де къысматы да, поэзиясы да бир йимик. Сулейманны анасы 7 йыл, атасы буса 11 йыл болагъанда гечинген. Иш къыдыра туруп, кёп ерлени эллеген. Ялчы болуп бай адамланы алдында ишлеген. Башлапгъы шиъруларын азербайжан тилде язгъан ва шоланы йырлап арагъа чыкъгъан. Ону шиърулары да «Моллагъа», «Кавказ», «Колхоз», «Алгъасама яллавда», «Уланыма», Серго Орджоникидзеге ва Сталинге багъышлангъан. Тек ону гьюрметине гёре, атын даимлешдирмек учун кёп иш этилген. Абдулла Магьамматовну аты бир-эки орамлагъа тагъылгъан буса, Сулеймангъа абур артыкъ. Ону аты Лезги театргъа, юртгъа, районгъа ва кёп санавдагъы орамлагъа тагъылгъан, оьзю яшагъан уьйде музей къурулгъан. Магьачкъалада эсделик салынгъан, 1969-нчу йылда (100 йыллыгъына) СССР-ни почта маркасы чыгъарылгъан, Бакю киностудия ону гьакъында кино чыгъаргъан, ону атындагъы адабият савгъат белгиленген ва аты юк ташыйгъан гемеге де тагъылгъан.

Абдуллагъа шоланы къайсы этилген? Ону гьакъында бир-нече керен тюгюл язылмагъан, тек шо йылларда бу эки де шаирни асарлары янаша ерлешдирилип тургъан.

Айтмай да нечик чыдарсан, бир де дегенлей ону юбилейлери де оьтгерилмеген. Республика оьлчевде чи нечик де, район даражада да. Ону аты дагъы да белгисизликде къалма бола эди, эгер де С.Стальскийни 155 йыллыгъын дагъыстан оьлчевде оьтгермек учун чаралар гёрюлмеген буса. Шо бизин уятды. Дагъыстанда 2024-нчю йыл ону йылы деп белгиленген. Ону эсделиги бар гюлбар да Сулейман Стальскийни атын юрютежек.

 

Пагьмусу къыйматланмагъан Абдулла

 

Мен Дагъыстанны язывчуларыны правлениясини ёлбашчысы Марина Анатольевна Агьматовагъа Абдулла Магьамматовну юбилейи неге оьтгерилмейгенни сорагъанда, ол да шону гьакъында оьзюню ойларын айтды. Ол бу йыл Дагъыстанны язывчуларыны союзу къурулгъанлы 90 йыл битегенге гьазирленип турагъанны ва шону ичинде юбилейлери гелегенлени жыйынларын оьтгерме гёз алгъа тутулгъанны эсгерди. Шоланы арасында А.Магьамматов да бар. Гюлбаргъа Марина Анатольевна «адабиятчыланы гюлбары» деп такъмакъны яны экенни де эсгерди, неге тюгюл шо паркны гюнтувуш боюнда Анвар Гьажиевни ва Юсуп Хаппалаевни эсделиклери де бар. Шоланы арасында Абдулла Магьамматовнуки болма герекни де айтды. Гиччи оьлчевде Абдулла Магьамматовну эретуруп этилген белгиси барны да эсгерди. Мен де шону гертиледим, шолай белгини Дослукъну уьюде оьзюм де гёргенмен. Арадан заман гетгенде, шолай тюзсюзлюклеге уллу иш талчыгъасан. Дагъыстанны язывчуларыны адабият музейин­де Гь.Цадасаны, А.Гафуровну ва С.Стальскийни художниклер этген портретлери салынгъанлы кёп бола. Бизин халкъ шаирибизни ренкли сураты да ёкъ эди. А.Магьамматовну наслулары булан байлавлукъгъа чыгъып, Ш-Х.Алишеваны къасты булан шо сурат бу йыл этдирилди ва музейге илинди.

 

Къумукъ элни шаири

 

А.Магьамматов инкъылапны шаири болгъан дейгенлер де болар, тюгюл, ол оьзюню девюрюнде мукъаятлы шиърулар язгъан ва янгы яшавну суратлагъан Къумукъ элни белгили шаири. Эгер де ону юбилейи гьакимият республика даражада этилмеге гёз алгъа тутулмагъан буса, шону биз этме герекбиз.

Озокъда, шаирни 155 йыллыгъын­ Яхсайда этип къояйыкъ дейгенлер де болду. Яхсайдагъылар ону гьакъын­да таман чакъы билелер, яшлагъа дарсларда ону яратывчулугъу гьакъда айтыла ва дарслар юрюле. Яхсайда оьтгерме рази болмадыкъ. Дагъыстанны язвычуларыны союзуну къумукъ бёлюгюню ёлбашчысы Шейитханум Алишева булан гьакълашып, Абдулла Магьамматовну юбилейин кёп адам да жыйып, Къумукъ театрны сагьнасында оьтгерме гёз алгъа тутулгъан. Бизин оьзенни биз сыйламасакъ, ким сыйлар?

 

Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.