Къаягент  район 90 йыллыкъ юбилейин къаршылай

Дагъыстанны Къыбла боюнда ерлешген Къаягент къорукъдагъы уллу ва гиччи юртланы санаву бугюн  19  бар. Шоланы бир-бири булан бирлешивюню натижасында 14 муниципал къурулувлары да амалгъа гелген. 691 квадрат километр майданы булангъы районда яшайгъанланы умуми санаву бугюнлерде 60 мингге ювукълашгъан.

Заманлар гете, халкъ гетмес. Гертиден де, наслулар, районну, юртланы ва юрт хозяйство предприятиелени башчылары алышына туруп, заманлар гетип тура. Тек Къаягент къорукъну байлыкъларыны айланасындагъы халкъ саниятлары, мердешли тармакълар тас болмай, унутулмай, наслудан-наслугъа гёче геле… Къаягент къорукъну табиатында топуракъ, сув, агъачлыкъ байлыкълары кёп, шоланы ерли халкъланы онгайы учун пайдаландырыв алда токътагъан сыйлы борч болуп токътай.

Къаягент район совет девюрде 1935-нчи йылда январ айны 23-нчю гюнюнде къурулгъан деп чыкъгъан къарар къабул этилингенли, арадан муна 90 йылгъа ювукъ гете тура. Дазулары Каспий денгизни ягъа бойларын тутуп, темиркъазыкъдан къыблагъа 30 ва гюнтувушдан гюнбатышгъа, тавлагъа  багъып 20 чакъы­рымлагъа узатылгъан…

Алдан берли Къаягент якъда яшайгъан халкълар топуракъчылыкъ ва гьайванчылыкъ булан машгъуллукъда гетген замандан дарс алып, бугюнюню тангаласын да ойлашып,  загьматгъа байланып дегенлей оьз мадарын этмеге белсенген.

 

Юзюмлюклер янгыртыла

 

Белгили болгъан кюйде, эсгерилген районда яшайгъанланы авадан пайы юзюм борлагъа къуллукъ эте. Юзюм оьсдюрювчюлени янгы наслулары, оьз ишини усталары топлагъан бай сынавундан пайдаланмагъа, къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан къайтармагъа къаст этегени ачыкъ болуп гёрюне. Неге десегиз, оьтген асруну 80-нчи йылларында пачалыкъны башын тутгъанланы терс экономика-политика янашывларыны таъсирине гёре юзюмлюклер уллу майданларда балтаны тюбюне тюшюп, хыйлы къыйын тёгюлюп, харж этилип амалгъа гелген тюшюм береген даражадагъы борлалар ёкъланды.

– Гьалиден 50 йыллар алъякъда районну экономикасын бийлейген  мердешли аслу тармакъда юзюм борлалар 10 минг гектардан да къолай майданларда оьсдюрюле эди, – дей районну юрт хозяйство управлениесини башчысы Абдулбасыр Къадиев. – 14 уллу коллектив хозяйстволар юзюм оьсдюрюв булан лайыкълы макътав къазангъаны кепекге чыкъды. Оланы талапларына гёре  районда къайтарылгъан юзюмню къабул этип ишлетеген 5 чагъыр завод да токъталып, адамлар ишинден-къазанчындан айрылды.

Гетген замангъа сыйсыз янашма тюшмей. Социалист Загьматны Игити Солтан Багьамаев, Загьмат макътавлугъу орденни кавалери Салигь Мирзаев, «Гьюрметлев белгиси» орден булан савгъатлангъан Мутай Дадашев, ВДНХ-ны алтын медалына ес болгъан Бурлият Гьажиева, Дагъыстанны Гьюрметлев доскасына сураты салынгъан  Ибрагьим Къубатов ва шолай оьзгелерине Дагъыстанны ат къазангъан юзюмчюсю деген атлар да берилгени гьали де унутулмай. Оланы кёплери яшавдан гетген, эсделиги ярыкъ болсун. Къалгъанларына да Яратгъаныбыз савлукъ берсин.

О заманларда макътавлу юзюмчюлени къайратлы гьаракаты булан районда йылда  60 минг тондан да кёп юзюм къайтарылагъаны гьакъда айтсакъ да кёп зат англашыла. Гьали де сынавлу юзюм оьсдюрювчюлер «Каспий» ГУП-ну (пачалыкъ унитар предприятие) директору Къурбан Омаров, «Оьтемиш» деген ГУП-ну баш агроному Мирза Гьажиев, «Къаягент» ГУП-ну баш агроному Илмутдин Шихалиев ва оьзгелери борчларына бажарывлу кюйде янаша. Бай сынавун яш юзюмчюлеге уьйретегени, борланы сырларына тюшюнмеге кёмеклешегени гележек учун инамлыкъны тувдура…

– Абдулбасыр, юзюмчюлюк тармакъда  гьалиги заманда районда не гьал бар, натижалар рази къалдырамы?

– Буссагьатгъы вакътиде район­да юзюм борла  4115 гектар майданларда оьсдюрюле. Шону  1 минг гектаргъа ювугъу тюшюм береген даражасына етишмеген янгы юзюм бавлар. Умуми кюйде алгъанда, 2023-нчю йылда савлай районда юзюмлюклерден 40 минг тонгъа ювукъ юзюм салкъынлар къайтарылгъан эди. Шо кёпмю яда азмы деген сорав тувулуна. Савлай республикада къайтарылгъан тюшюмлени дёртден бир пайы бола. Бугюнлерде юзюмлюк­лерден къайтарылагъан тюшюмлени къадарын 50 минг тонгъа етишдирмек учун гьаракат этилине. Гьар йыл 500 гектаргъа ювукъ майданларда зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы юзюм борлалар орнатылына ва агротехника къайдалары талап этеген кюйде къуллукълары яшавгъа чыгъарыла.

Юзюм борла сугъарылагъан гектарларда мол тюшюм берегени гьакъда лакъыр этебиз. Бир нече йыл алда Оьтемишде эки янгы сув гьавузлар къурулуп пайдаландырывгъа берилди. Юртдагъы ГУП-ну директору Арсланали Ибрагьимовну баянына гёре,  бар имканлыкълардан пайдалана туруп, юзюмлюклени 150 гектарда сугъармагъа имканлыкълар яратылынгъан. Шону булан дазуланмагъа хыял этилинмей. Тёбенде ерлешген «Каспий» ГУП-ну юзюмлюклерине де сугъарагъан сувун етишдирмек учун чаралар гёрюле. Неге десегиз, сугъарылмайгъан къургъакъ авлакъларда явунлар болмаса борлаланы орнатып торайтмагъа бажарылмай.

Не чачсанг, шону аларсан деген кюйде, сайламлы борлаланы оьсдюрювге де тергев берилегени англашыла. «Къаягент» ГУП-да шо масъала къурумлу кюйде яшавгъа чыгъарыла демеге ярай. Бугюнлерде районну юзюмлюклеринде дарман ва каза урув ишлери къурумлу кюйде давам этилине, янгы тюшюм тас этивлерден къорула.

 

Чачыв майданлар  генглеше

 

Юзюмчюлюк булан янаша район­ну экономикасында ашлыкъланы оьсдюрювню масъаласы да тергевсюз къалмай. Айтмагъа сюегенибиз, гюзлюклер ва язлыкълар оьсдюрюлеген майданлар генглеше. Бир йыллыкъ юрт хозяйство оьсюмлюклер учун 5 минг гектаргъа ювукъ сюрюлеген ерлер пайдаландырыла. «Оьтемиш», «Къаягент», «Каспий» ГУП-ларда ашлыкълар ва шолай да ем оьсюмлюклер оьсдюрювге янашыв йыл сайын къолайлаша.

– Гьайванчылыкъ тармакъда мугькам ем базаны болдурув агьамиятлы, – дей «Къаягент» ГУП-ну директору Магьамматшакир Алибеков. – Шону учун ерли хозяйствода авлакъчылыкъ бригада белгиленген борчларына бажарывлу кюйде янаша. Ич ва тыш талапланы гьисапгъа алып, гьар тюрлю емлер топламакъ учун ва сурсат ашлыкълар оьсдюрмек мурат булан гьаракат этилине. Шолайлыкъда, коллективни ортакъчыларына ва загьматны ветеранларына материал якъдан кёмек болдурулагъаны разиликни тувдура.

«Оьтемиш» ГУП-да артдагъы йылларда ашлыкълар чачмакъ учун ерли шартларда сайламлы урлукъланы гьазирлевге тергев  артып тербей. Шо да хоншудагъы хозяйстволаны урлукъ материал булан таъмин этмеге имканлыкъланы артдыра.

 

Далапчылыкъ гьаракатны натижасында…

 

Бизин уьлкебизни халкълары базар аралыкълар оьмюр сюреген девюрде далапчылыкъ булан машгъул бола. Къаягент  районда бугюнлерде 13 юрт хозяйство предприятие иш гёре. Шоланы 8-и  – ГУП-лар ва къалгъанлары юрт хозяйство кооперативлер. Артдагъы йылларда ерли халкъланы арасында айрыча иш къуруп оьз мадарын этмеге муштарлы далапчыланы сыдралары кёп болгъан. Дагъы да ачыкъ этип айтсакъ, районда  160 КФХ ва 13 мингге ювукъ ЛПХ-лар иш гёре…

Яшырмагъа тарыкъ болмай, юрт хозяйство продукция оьс­дюрювде далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы натижалары айрокъда гёрмекли. Артдагъы йылларда далапчылыкъ булан машгъул болагъан тайпаланы гьаракатыны натижасында районда 204 теплица къурулгъан ва пайдаландырыла. Овощлар оьс­дюрюв булан машгъул бола­гъанлар аслу гьалда памидоргъа къуллукъ эте. Оьтген йыл  теплицаланы гьар гектарындан орта гьисапда 200-250 тон памидорну тюшюмю къайтарылгъан. Савлай районну оьлчевюндеги 91 гектар теплицалардан умуми кюйде алгъанда 2 250 тон памидор алынгъан ва аслу гьалда  авадан пайы республикадан тышгъа йиберилген. Къаягент ва Гьюсемегент юртларда теплицаланы майданы, къыйышып гелеген кюйде, 52 ва 12 гектар майданланы елегени гьакъда айрыча эсгермеге тюше.

Далапчылыкъ гьаракатны натижасында районда гьайванчылыкъ тармакъда ишлейгенлени сыдралары да толумлаша. Алданокъ берилген маълуматлагъа гёре Къаягент районда гьалиги заманда  5 мингге ювукъ тувар ва 20 мингден къолай къой маллар сакълана. Озокъда, алдагъы йыллар булан тенглешдиргенде оланы санаву белгили кюйде кем болгъан. Айлана якъдагъы къыйын­лыкълагъа бойсынмай гьайванчылыкъ булан машгъул болагъан далапчылар да къаршылаша.

Гьали-гьалилерде Къаягент районда ишчи сапары булан болувунда ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министрини биринчи заместители Шарип Шарипов Къаягент юртлу  Шамил Пашукъовну сабанчы агьлюсюнде ишлени салынгъан кюю булан ювукъдан таныш болду.

Бугюнлерде Шамилни сабанчы агьлюсюнде  кёп тюшюм береген «Молдова» журалы юзюм 2 гектар майданда оьсдюрюле. Шону булан дазуланмай, ижарагъа 22 гектар ердеги сюрюлеген авлакъны алып ем оьсюмлюклер, ашлыкъ оьсдюре ва 110 гьайвангъа къуллукъ эте.

–  Атам Агьматны насигьатларына къулакъ асып, далапчылыкъ булан машгъул болмагъа токъташгъаныма бугюн бир де гьёкюнмеймен, – деди Шамил Шарип Исмайыловичге. – Шолайлыкъда, ишимден айрылмайлы Магьачкъалада   Магьаммат Жамболатовну атындагъы Дагъыстан пачалыкъ аграр университетде билимлеримни камиллешдирмеге ва  «Агьлю ферма» деген проектге гёре пачалыкъ кёмекден де пайдаланмагъа имканлыкъ болду.

Бугюнлерде савлай районда сабанчыланы агьлю хозяйстволарында  алдынлы фермерден уьлгю алып, тувар сакълама муштарлыланы сыдралары толумлашагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Далапчылыкъ гьаракатны натижасында районда гьайванчылыкъ ва оьсюмлюкчюлюк тармакъларда гиччи хозяйстволаны уллу имканлыкълары асувлу кюйде пайдаландырылагъаны гележек учун инамлыкъны артдыра.

 

Къ. КЪАРАЕВ.

СУРАТЛАРДА: Абдулбасыр Къадиев гюзлюклер чачылгъан авлакъда; Шамилни сабанчы агьлюсюнде.