Ана тиллени масъаласы Дагъыстанда аслуларындан бири  болуп токътагъан. Республикадагъы 30 тилден он уьчевю школаларда охула, шо тиллерде берилишлер бола, газет-журналлар чыгъа. Буса да орус тил, демек, бир вакътидеги милли аралыкъланы болдурагъан тил дагъыстанлыланы да аслу тили болуп бара. Шолай айтмас эдим, эгер де юртларда да, агьлюлерде де орус тил кёп къолланагъан болуп турмай буса.

Газетни редакциясына гелеген кагъызларда да, юрюлеген «дёгерек столларда» да шо гьакъда кёп айтыла, тек алышынагъан зат ёкъ.

 

Мен лакъыр этген, Хасавюртда М.Горькийны атындагъы гимназияда къумукъ тиллени дарсларын береген Муъминат Басханова ва Юлдуз Гьажаматова да шо масъалаланы гётерди.

 

Яшланы 80 проценти ана тилин билмейлер…

 

– Хасавюртда да, башгъа ерлерде йимик, ана тиллеге 2 сагьат берилеми?

Муъминат Басханова: – Шагьарда гьал бираз къолай, ана тиллеге жумада 3 сагьат бериле: 1 – языв ва 2 – адабият. Эшитебиз юртларда 2 сагьат деп, тек шагьарда юртлардан эсе кёп орус тилде сёйлене. Балики, шону учун этгендир. Кёп миллетли шагьарланы барында да шолай гьал бар.

Мен башлапгъы класдагъы яшлагъа дарс беремен. Янгы дарсгъа гелгенде къумукъ яшланы 80 проценти тилин билмейлер, неге тюгюл ата-анасы да билмей ва уьйде даим де орусча сёйлене. Башлап дарсгъа гелген 15 яшны арасында 5-6 яш биледир тилни, бирдагъы яртысы англай, тек сёйлемей, къалгъаны бир зат да билмей. Башлап сёйлеме уьйретейик, сонг язывгъа чыгъарбыз деп ишлейбиз. Гьар дарсда бир сёз уьйренсе де къолай деп, яшлагъа даим де англатып турабыз. Школада уьйренген сёзлени олар уьйде айталар, шону булан ата-анасы да тилни билеген кюйню тергейген болуп къалабыз. Яшлар бир янгы сёзню билсе де сююнелер. Ана тилни уьйренмек учун уьч сагьат да недир, шо заманны ичинде нени англатып бола?

– Тюзюн айтсакъ, бары да зат ожакъдан башлана?

– Озокъда, агьлюден башлана, уьйде ана тилинде сёйленмесе, яшлар къайдан билсин? Балики шо масъала алда да болгъандыр, тек яйлыкъ каникулланы вакътисинде яшлар юртлагъа, уллуланы яда къардашларыны янына йибериле эди. Тил уьйренип геле эдилер. Гертисин айтса, гьали юртларда да орусча сёйлене.

Юлдуз Гьажаматова: — Ана тиллени масъаласын агьлюден башлама герек деп айтсакъ да, шогъар федерал оьлчевде къаралма да тюше. Шо яндан алгъанда артдагъы йылларда таман чакъы ишлер этилип де тура. Мисал учун, артдагъы 2 йылны ичинде Дагъыстанны билим берив ва илму министерлигини сиптечилиги булан ана тиллерде кёп санавдагъы китаплар чыгъа­рылгъан. А.Тахо-Години атындагъы педагогика институту  гёрсетив пособиелер чыгъарып тура.

Алдындагъы йылларда «Просвещение» деген издательствода дагъыс-танлыланы 6 тилинде башлапгъы класда охуйгъан яшлагъа 54 тюрлю китаплар ва пособие­лер чыкъды. Гьали 5-9-нчу класлар учун да гьазирлене. Бизин чакъда-чакъда билимлерибизни камиллешдирме йибере.

Тек ана тилни агьамиятлыгъы йыл сайын осаллаша. Уллулар да сёйлейгенде кёп орус сёзлер къошуп сёйлей. Милли маданиятгъа, тилге, китаплагъа гьаваслыкъ кемиген.

Алда университетде тюрлютюрлю миллетлени бёлюклери бар эди, гьали олар бирлешдирилген. Шо тиллени муаллимлери болуп ишлемек учун охума тюшегенлер де аз. Орус-дагъыстан бёлюкню битгенлени арасындан алына ана тиллени муаллимлери. Айтагъаным, школада да ана тиллеге бакъгъан ишлер осал юрюлсе, бек уллу кемчилик болажакъ. Ана тилни сакълавда школадан болагъан затны толу кюйде этме сюебиз.

Дагъыстанда орус тил миллетара тил болуп токътагъан. Яш буса оьзюню ана тилин билмеге, ана тилинде, оьзюню адатлары ва маданияты булан бирге тарбияланмагъа герек деп ойлашаман. Тергевлер гёрсетеген кюйде, ана тилин яхшы билеген адам башгъа  миллетлени тиллерине де абур эте.

 

Яшланы телевизор «тарбиялай»

 

Муъминат Басханова: – 3-4 йыл алда биз ана тиллени клас журналларын къумукъ тилде толтура эдик, гьали – орусча. Шу ерде де тиллеге янашыв алышынгъаны гёрюне.

Бирдагъы янындан да, тилни уьйренив яшдан башлана. Шону учун да гиччи яшлагъа ана тилинде мультфильмлер, китаплар, оюнлар чыгъарма, концертлер гёрсетме ва тергевюн тартагъан йырлар язма, гиччи яшлагъа чыгъагъан журналланы ёлбашчылары яшлар булан ёлугъувлар оьтгерме герек бола. Яшлар булан ана тиллени байрамларындан къайры, башгъа заманда да ёлукъма ярай. Дагъы да айтсакъ, китаплар савгъат этип тилге гьаваслыгъын артдырма тюшедир.

Юлдуз Гьажаматова:  – Ана тиллеге тергев аз экенин бирдагъы мисал гелтирип айтма сюемен. Оьр класларда ата-аналаны да, муаллимлени де тергевю ЕГЭ-леге багъа. Яшланы къаныгъывлу кюйде охума тюшме тарыкъ предметлеге «еге», адамлар тутуп, уьйле­рине барып да билимлер алдыра.

– Бирлери ана тил дарсланы борч экзамен этип ЕГЭ-ге къошма герек деп де айталар…

Муъминат Басханова: –Буссагьат шогъар яшлар гьазир тюгюл, Айтып гетгеник йимик, ЕГЭ-ни алдында оланы гьайы охув ожакълагъа тюшегенде тарыкъ предметлеге бакъгъан. Инги­лис тилни айта бусагъыз, шо да борч экзамен тюгюл.

 

Ана тилинден эсе, ингилис тилни яхшы билелер

 

Муъминат Басханова: – Мен яшлар дарслагъа гелген биринчи гюнюнден тутуп, олар булан арив сёйлеймен, олар аслу гьалда башлап орусча сёйлеп туралар. Дарсланы орусча башлап, сонг къумукъ тилге чыгъабыз. Шолай этмесек, олар дарслардан уьркмек бар. Башлапгъы дарсларда мен олар булан къумукъча сёйлейгенде, тыш пачалыкъны тилинде сёйлейген йимик, магъа ингилис тилде жавап бере эди.

– Дарслагъа гелме баш­лап, сонг гелмей къа­лагъан­лар боламы?

Юлдуз Гьажаматова: – Бир-эки яш бола къыйналагъан дарсларда. Башлап тайса да, сонг оьзлер гелелер. Школаны битгенче дарслагъа юрюп туралар.

Муъминат Басханова: – Уьйренмеймен, дарсла­гъа гелмеймен дейгенлер де болмай. Биринчи класдагъы­лар чы сююне туруп гелелер, неге аз дарслар бола дегенлери де бар.

– Дарсларда янгыз языв ва охув булан машгъулмусуз яда къумукъларда унутуп барагъан оюнланы, адатланы, эсги сёзлени уьйретемисиз?

Муъминат Басханова: – Шолар барысы да охутув программаларда бар. Бизге артдагъы йылларда арив онгарылгъан янгы китап­лар гелген. Гьалиги китапларда дарслар бёлюк-бёлюк этип салынгъан: Ватан, табиат, тарбия… Китаплар толу гелмесе де, бар ва шоланы етишдирип ишлейбиз. Янгы­ларын дарсда яйып, сонг жыябыз, эсгилерин уьйге де беребиз. Уьйге ишлер берсек де, дарсларын олар ата-анасындан эсе уллатасы яда улланасы булан этелер, тек оьзлер айтардай бажармайлар. Уьйге къыйын дарслар бермейбиз, шоланы дарсларда этебиз.

Юлдуз Гьажаматова: – Яшланы ана тилге муштарлы этебиз деп белгили адамланы чакъырабыз. Бираз алда Муъминат Басханова Дагъыстанны халкъ шаири Расул Гьамзатовгъа багъыш­лангъан семинар этди. Мен буса Россияны язывчуларыны союзуну членлери Женнет Мусаева ва Гёгюрчюн Атаева булан ёлугъув оьтгердим. Шо ёлугъувгъа шагьардагъы бары да къумукъ тиллени муаллимлерин чакъырдыкъ, къумукъ газетни журналистлери де гелген эди. Шиърулар охулду, гёрюнюшлер этилди, йырлар йырланды. Демек, яшлагъа таза къумукъча сёйлейгенлер ва асарлар яратагъанлар булан ювукъдан ёлукъма имканлыкъ болду.

 

Масъалагъа тергев этсе, гьалны алышдырма бола

 

– Яшларыгъыз конкурсларда ва олимпиадаларда ортакъчылыкъ этеми?

Юлдуз Гьажаматова: – Би­рин де къутгъармай ортакъчылыкъ этебиз. Оьтген йылда 11-нчи класны охув­чусу Алим Абдуллаев къумукъча шиъру охувдан муниципал тиретни утуп, рес­публика оьлчевдеги конкурсда 3-нчю ерни алды. Мени охувчум буса шагьар конкурсда 2-нчи ерни къазанды.

Муъминат Басханова: – Школа олимпиадалар бола, конкурслар бола, озокъда, биз оларда ортакъчылыкъ этме герекбиз. Ортакъчылыкъ этгенден сонг утгъанны да сюебиз. Шону учун да яшланы яхшы гьазирлеме къаст этебиз. Башгъа школаланы муаллимлеринден уьйренеген затларыбыз да бар, олар бизге гелелер. Бары да шагьардагъы школаланы къумукъ тиллени муаллимлери бир-биревню дарсларында болабыз, семинарлар оьтгере бусакъ, кёмеклешебиз. Шагьарда аслу гьалда 3-нчю, 7-нчи ва 10-нчу школалар «къумукъ» школалар деп гьисаплана. Аслу чаралар да шоларда оьтгериле. Бизге 3 номерли школада къумукъ дарсланы юрютеген Зайнап Гьажиалиеваны кёмеги тиймей къалгъан бир чарабыз ёкъдур. Кёп савболсун!

Шолай, гьар ерден бир кёмек этилип турса, гьар агьлю оьзлени авлети ана тилин билсин деп гьай этсе, пачалыкъны янындан да янашыв алышынса, биз де къаст этсек, гьалны алышдырма бола.

 

Лакъырлашывну язгъан Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.