Торкъалили Арсанали Ибракъов – «Ёлдаш» газетни кёп сюеген адам. Оьзюню оьмюрюнде врач касбуну юрютген. 90 йыллагъа тармашгъан тамаза, газетге кёп геле бола. Гьар заман оьзю булан язгъан макъалаларын да гелтире. Ону булан лакъыр этмеге тынч, тек бир-бирде къарсалап да йибере. Шону учун да тюпде берилеген бизин арабызда болгъан лакъырлашывну бир-бир тувра ерлери болса да, гьалны англама пуршавлукъ этмей.
– Арсанали агъав, сиз гьар заман язгъан макъалаларыгъызны гелтиресиз. Бизин газетде печат этилгенлери де бар, «Тангчолпан» журналда да чыкъды, олагъа гёре халкъны сесленивю бармы? Не учун сиз язма сюесиз?
– Гетген йылны декабр айыны 4-нде «Ёлдашда» «Уьч адам тёре гесген» деген макъаламда мен торкъалилилени яшавунда о вакътилердеги бир-бир гьукумат башчыланы яманлыгъындан 20-нчы, 30-нчу йылларда уллу тас этивлеге тарыгъан, аз-маз эбе-хырлы яшагъан, къабаргъан къоллары булан къазанчын артдыргъанлагъа «кулаклар» деп ат да тагъып, 30-дан да артыкъ уьягьлюлени сувукъ Сибирлеге йибергенни язаман. Торкъалилилер, гьали къоркъмаскъалалылар, «Ёлдаш» газетни охумай буса ярай, олардан магъа бир сесленивню де эшитмедим.
Тек Уллубийавулдан, Оьтемишден, Избербашдан, Магьачкъаладан оьзлени разилигин билдиргенлер болду.
– Сени не йимик масъалалар ойлашдыра, ичингни бушдура, гьалеклендире? Кёпмю олар?
– Олар аз тюгюл. Инг яман тиеген ери – Торкъалини топуракълары битип барагъаны. Халкъны ата-бабаларындан къалгъан варислик ерлерини уьч пай этип бир пайы да къалмагъан. Хыйлы ерлерибиз 90-нчы йылларда тав районланы къотанларына берилди. О къотанлар гьали школалары, медпунктлары булангъы юртлагъа айлангъан. Гуниб районгъа – 44565, Гергебль районгъа – 31097, Шамил районгъа – 7831, Хунзах районгъа – 14627, Гунбет районгъа – 406, Буйнакск районгъа 1674 гектар ерлер берилген. Ондан къайры да, Къызлар районда 5163 гектар топуракъланы бир гьайван-малы да ёкъ хозяйстволар къоллап тура.
Мен неге о гьакъда айтаман. Торкъалини топуракъларын ишлетип тургъан колхозну ва ондан къалгъан юрт хозяйство кооперативни сюрме, чачма, бав салма чакъы да топуракълары къалмагъан. Шо мени къазапландыра. Гишиге неге бола деген гюнчюлюк тюгюл, бизин гьайыбызны да пачалыкъ къурумлар неге этмей деген ой геле.
Оюм-пикрум даим сенде, юзюм сагъа бакъгъан, аявлу тувгъан ерим, Хум тавум, юзюм бавум, оьзеним… Къумукътюзюм – мени оьктемлигим. Ата-бабаларыбыз бизге дагьнили авлакълар, агъачлыкълар, берекетли оьзен ягъалар, денгиз бойлар къоюп гетген. Къайда олар? Биз яшлагъа не къоюп гетме герекбиз?
Мен оьзюм учун айтмайман. Мен токъсан йыллагъа тармашгъан къартман. Жагьил наслуну гьакъында ойлашаман.
– Ата юртну гьакъындан ойлашгъанда, дагъы да нечик ойлар геле сагъа?
– Жалалутдин Къоркъмасов кёп геле оюма. Сонг да, «кулаклар» деп сюргюн этилгенлени къысматлары чийсындыра. Бир мисал гелтирейим.
Уллубий Буйнакский, Жалалутдин Къоркъмасов булан бирче иш гёрген Жамалутдин Гьажиев (Огъар Торкалинский деп де айта болгъан) Бухарада гечинген. Ол Торкъалиде биринчилей къурулгъан «Марковский» колхозну председатели болуп да ишлеген. Партияны яшыртгъын Обкомуну члени де болгъан. Уллубийни тутгъанда, оьзюн де тутажагъын билип, Орта Азиягъа чыгъып гетген. Оьлме ювукъ болгъанын гьис этип, молланы чакъырып: «Шу тонумну сагъа беремен, бёркюмню буса биргинеге бир къызым бар Дагъыстанда, шу адресге тапшурсун», – дей. Къызы Умсалимат Бухарада атасы оьлгенни ва онда гёмюлгенни бёркю гелгенде биле.
– Бизин девюрден хыйлы алдагъы йыллар сени эсингде де къалгъандыр… Яшда гёрген яшынмас деп айта чы…
– Районну 1944-нчю йылда Къызылюрт районгъа къошду. Алда юртда НКВД-ни, район банкны, партияны райкомуну, колхозну правлениесини идаралары да бар этди. Жума межитни клуб этген эди. Сибирлеге йиберип, бош къалгъан абзарлар да бар эди. Къайтгъанлар болса да, шо абзарларда яшама сюймедилер.
Авул межитлер де юртда о вакъти беш болгъан. Бир-бир бош абзарларда башлапгъы класланы школаларын ачгъан эди.
– Сынташланы алып юртда школа яда оьзге тюрлю тарыкъ- герегине къоллагъан дагъы да кёп юртлар болгъан. Тек бирлеринде – алма къоймай, ата-бабаларыны сынташларын сакълагъанлар. Шо масъаланы чечмек учун юрт жамият булан жыйын этиле болгъан. Гьукуматгъа айыпны къаплап къойма тынч болса да, ерли халкъ бегинден тутгъан эди буса, болмас эди дагъы шолай терсликлер…
– Билмеймен, мен англайгъанымны айтаман. Къоркъмасовланы аталарыны абзарларын, ташын, керпичин де колхоз къоллады. Складлар, гьайванлагъа аранлар этди.
Набиюлла, мен шу бизин Торкъалиден сюргюнге тюшгенлени, гюллеленгенлени, Сибирден къайтмагъанланы списокларын язмагъа сюемен. Сен о бизге негер тарыкъ деп айтма болмайсан. Оланы атларын унутмай эсде сакълама тарыкъбыз.
– Яхшы, Арсанали агъав, газетни биз чыгъара бусакъ да, о –сизинки, халкъныки. Сен шолай сюйген сонг, къыйышмай деп айтма болмайман.
– Оланы атларын унутма ярамас. Бир башлап къайтмагъанларын эсгерейим:
1. Бутыр туснакъда – Ж. Къоркъмасов.
2. Шавхал Гьажиев (Шамсутдин, Дайгьанатны эри.)
3. М. Жангишиев (Мамав, Шаракъны атасы).
4. Агъа-инилер: М. Гьажиев, Хамав Гьажиев.
5. Салагьбий-молла Амиров.
6. Абкъадир Абакаров.
7. Татам Гёзелханов.
8. Ирбайын-Халил Гёзелханов.
10.Исрапил Абакаргьажиев (Зайнутдинни агъасы).
11. Исрапил Асевгьажиев (Сайпутдинни атасы).
12. Темирхан – (Четенкъолтукъ авул)
13. Биймурза Ибрагьимов (И.Гьажилени тайпасы, атасы).
14. Жанатлы Алипашаев (Сайитни (чомуч) атасы).
15. Абхалыкъ Алибгьажиев .
16. Абжалил Гьажини уланы – Абдулбари.
17. Атай Умаров.
18. Расул Абакаров ( Арсанмурзаны атасы).
19. Расулну агъасы Салимсолтан (Асиятны эри),
20. Абдулбари Къапаров (Басир, Написат, Сапиятны атасы).
21. Абжали Гьажи (пекарный болгъан абзарны еси).
Къайтгъанлар:
22. Ибракъов – Татаев Абакар. (10 йыл Сибирде тургъан).
23. Аселдер Гёзелханов. (Ол да 10 йыл Сибирде тургъан).
24. Расул Хункерханов (Болатов Дадашны атасы).
25. М-т Нурютдинов (Чакъавул) – анамны къардашы.
26. Шапи Сулейманов.
27. Солтан Гьюсейнов.
28. Баммат Абсаламов (Салпанкъулакъ). Даниялны атасы).
29. Шапи Адилов (Сайпутдинни атасы).
30. Татав Ибракъов (5 яшны атасы, агьлюсю булан. Бир сокъур аты болгъан).
31. Дайгьанат Гьажиева (эри Шамсутдюнню гюллелеген. Яшлары: Абдурагьман, Запир, Анвар).
32. Ташыв Гьажиева (2 яшны анасы. Бир яшы Басир давда оьле, А-Муслим 10 йыл Гулагда болгъан).
33. Юсуп Умаров.
34. Ногъаймурза М-Т. (Ташывну эри).
35. Мусакъай къади.
36. Абхалыкъ Пашаев (Пашавну атасы).
37. Агьмат Жамаев.
38. Зиявутдин Агьматов (Папумну атасы).
39. Сепхан Гьажи.
40. Тетекъай Тетекъаев.
41. Абакар Гьажиев Гьажакъав. Дадайны, Зайнутдинни агъасы.
Юртда ишлеген моллалар, къадилер:
1. Юсуп къади. Котласда оьле. Къуръан китаплар яза болгъан.
Къуръанны гёнгюнден биле деп оьлтюрген.
2. Абхалыкъ Пашаев.
3. Агьмат Жамаев.
4. Зиявутдин Агьматов.
5. Жакъав-къади (Папумну атасы).
6. Гьажакъай къади.
7. Тетекъай къади.
8. Акъсакъ молла.
9. Мусалав молла.
10. Идрис молла.
11. Тамай молла.
12. Алибек молла (тавлу) юртдан къувалангъан къатынгъа къарышгъан.
13. Жабрайыл молла.
14. Жангиши-Гьажи молла. Мени анам Патиматны атасы. Торкъали юрт болгъан ерде зияраты бар.
Лакъырлашывну язгъан Максим Эсенбиев.
