Бугюнгю ишлеге салынагъан харж – гележекни кюрчюсю
Дагъыстанны Гьукуматыны гезикли жыйынында 2024-нчю ва 2025-2026-нчы йыллагъа республиканы бюджетине къаралды. ДР-ни Гьукуматыны председатели Абдулмуслим Абдулмуслимов билдирген кюйде, бюджетни проекти гьазирленип бите тура ва шонда гёрсетилген аслам харжлагъа кёп масъалаланы чечме имканлыкъ болажакъ.
– Сергей Алимович адамланы яшавлукъ гьалларын яхшылашдырывгъа бакъгъан якъдагъы масъалаланы чечмекни биринчи ерге салгъан, шону учун да бюджетни 20 проценти шо ишлеге харжланажакъ, — деди А.Абдул-муслимов. – Савлукъ сакълавгъа ва билим беривге буса 39 процент гёрсетилежек, демек, бюджетни яртысындан да кёбю 3 министерликге гете.
Жыйында инг де аслу деп премьер-министр бюджетде ишлейгенлени алапаларын гётеривню де эсгерди. Шолай да, аслу деп яшавлукъ, медицина учун кёмек этив, охув ожакъланы янгыртыв ва шолай башгъалары гёз алгъа тутула.
– Биз эсгерип гетген ишлер биринчи этилме ва шолагъа акъча толу кюйде етишме де герек, – деп давам эте А.Абдулмуслимов. — Хас асгер гьаракатда ортакъчылыкъ этегенлени агьлюлерин якълавгъа, Украина бойда уьстюнлюк учун жанын-къанын аямай турагъанлагъа этилме герек ишлер, бары да аслу деп гьисаплана. Ёллагъа бакъгъан тергев дагъы да генглешежек, насланы тазалайгъан имаратлар ва адамланы сув булан таъмин этивге де таман чакъы харж гёрсетиле. Харжлар ерлеге етишгенде, шоланы къоллавгъа да айрыча тергев берилме герек.
Экономиканы оьсювюне, ватандашланы сиптечилиги булан арагъа чыкъгъан ва экология масъалаланы чечивге, янгы ерлени къоллавгъа ва шолай кёп тюрлю масъалалагъа къатты тергев болажакъ. Шоланы бирлери республика ва федерал оьлчевдеги программаланы къоллап кютюлежек. Айланадагъы республикалар ва пачалыкълар булангъы аралыкълар дагъы да тыгъыс болажакъ. Сергей Алимович де, Абдулмуслим Абдулмуслимов да артдагъы айланы ичинде кёп ерлерде болуп туралар, дыгъарлар этелер ва пайдалы ёлугъувлар оьтгерелер. Жыйында адамлар къоллайгъан малланы багьаларын учуз этмекни гьакъында айрыча эсгерилмеди.
Яхшы натижалар гёзлене…
Гележек уьч йылгъа къабул этилежек бюджетни проектинде федерал акъчаланы аз къоллап, аслу гьалда ерли бюджетни харжына таянмакъ деп гёз алгъа тутула. Озокъда, федерал оьлчевдеги къурулушлар алдагъы кюйде юрюлежек.
2024-нчю йылгъа Дагъыстанны бюджети 170 миллиард манат болажакъ деп гьисап этиле. Билим беривге, савлукъ сакълавгъа, маданиятгъа, спортгъа ва маълумат къураллагъа 106,5 миллиарды гетежек, шо буса 63 процентге ювукъ бола. Шонча акъча гёрсетилежек буса, шо министерликлени алдына уллу талаплар да салынажакъ.
Бирдагъы янгылыкъ: Дагъыстанда 2024-нчю йылны башындан тутуп, инг де аз алапа 18,5 процентге гётерилежек ва 19242 манатгъа етишежек. Алапаланы гётермек учун 9,9 миллиард манат гёрсетиле, шону яртысы республиканы бюджетинден бериле.
Милли проектлеге гёре Дагъыстанда кёп ишлер этилип тура. Билим берив, савлукъ сакълав идаралар къурулгъандан къайры, спорт ва маданият биналар ярашдырыла. Бу йыл къурулуп турагъан ёлланы оьлчевю де къувандыра. Шолай ёллар артдагъы 50 йылны ичинде де къурулмагъан. Гелеген йылда 10 милли проект яшавгъа чыгъажакъ, шогъар да 11,9 миллиард манат гёрсетиле. Шончакъы акъча алдагъы йыллар бир де гёрсетилмеген. 1,6 миллиард манат яшавлукъ уьйлер, дагъы да терен алып айтсакъ, етим яда ата-анасыз къалгъан яшлар учунгъу уьйлени къурмагъа харжланажакъ.
Территория пачалыкъ статистика къуллукъну Дагъыстандагъы бёлюгюню сайтындан алынгъан маълуматлагъа гёре, бу йылны башына республикада 3,2 миллион адам яшай ва гьар йыл шо санав арта. Орта гьисапда йылда 42-45 минг яш тува, 16-19 минг адам оьле, демек, гьар йыл республика 20 минг адамгъа кёп бола. Аслу гьалда адамланы санаву Хасавюрт, Къарабудагъгент, Буйнакск, Цунта, Тлярата, Цумада ва Къызылюрт районларда арта.
Бизде тарыкъсыз тармакъ ёкъ. Юрт хозяйствону ва балыкъчылыкъны оьсювюне 4,2 миллиард гёрсетилген. Аслу гьалда тергев юзюм болдурувгъа, бавлар салывгъа ва чагъыр этивге берилежек. 2-3 йыл алда Гьукуматны кёмеги булан емиш бавлар салгъанлар, бу йыл толу гелим алма башлады. Тек арагъа янгы масъала чыкъды: болдурулгъан емишни сакъламакъ учун ерлер етишмей. Къыбла Дагъыстанда бир тюрлю ишлер юрюлюп де тура. Гьар йыл генглешеген бавланы гелимин толу кюйде сакъламакъ учун янгы имаратлар къурма герек. Юзюм болдурувгъа ва чагъыр этивге къошум гьисапда дагъы да 64 миллион манат берилежек. Шо харжлар алдагъы йыллардан эсе 10,4 процентге артыкъ.
Бу йыл юрт хозяйство тармакъны оьсювю 102 процент болмакълыкъ бар. Гелеген йыл шо санав дагъы да 2,3 процентге кёп болар деп къаравуллана. Чачыв авлакъланы да генглешдирме имканлыкълар бар, 2026-нчы йыл болгъанча ишлетилмей турагъан 5 минг гектар топуракъны къоллавгъа гийирме чола болажакъ деп гёз алгъа тутула.
Дагъыстанны къыбла боюндагъы янгы къайдада салынып турагъан бавлар гележек 3 йылны ичинде емиш берме башлажакъ. Къаягент ва Къарабудагъгент бойларда теплицаланы иши генглешежек. Савун туварны артдырмакъ булан бирге, гьайванланы семиртмек учун сакълавгъа ва тавукъ эт болдурувгъа да тергев йыл сайын арта. Гьали шолардан ашамлыкъ маллар этивге чыкъма гереклиги ачыкъ. Къызылюрт бойда эт комбинатны къурма башлагъаны да негьакъ тюгюлдюр.
Юнню ишлетив де Дагъыстан учун пайдалы агъым, неге тюгюл уьлкедеги къойланы 4 пайдан бир пайы бизин республикагъа тие. Гьар йыл болдурулгъан юн тышгъа йибериле эди, гележек 3 йылны ичинде шону ишлетив имаратлар къурма токъташылгъан. Йылда республикада 14,5 минг тон юн къыркъыла.
Айтагъаным, Дагъыстанда харж салынагъан тарыкъсыз тармакъ ёкъ. Шоланы къайсын оьсдюрсе де адамлагъа пайдасы тиежек.
Санавлар…Санавлар…
Увакъ ва орта далапчылыкъны якълав ишлери учун да 386 миллион манат гёрсетиле. Шолагъа дагъы да 11 миллион инвестицияланы харжын да къошма гёз алгъа тутула.
Республиканы инвестиция программасына да 23 миллиардгъа ювукъ харж гёрсетиле. Шолардан 6, 5 миллиарды – федерал субсидиялар, 0,2 – ерли бюджетден, къалгъан 16,3 миллиарды – кредит акъчалар.
Адамлар учун болдурулгъан малланы, къурулушланы ва бары да ишлени багьасын чыгъарса, гелеген йыл Дагъыстан 1 триллион манат дазудан оьте. Гележек гьар йыл шо санавну 3,3 процентге артдырмакъ учун сатыв-алывда, юрт хозяйствода, промышленностда ва къурулушларда имканлыкълар да бар деп гьисап этиле.
«Артда къалгъаныкъ таман тюгюлмю?»
Озокъда, адамланы яшавун яхшылашдырмакъ учунгъу чаралар гёрюле, йыл сайын янгы савлукъ савлав, билим берив идаралар ачыла, янгы ёллар къурула, сув тартыла, тек республика бадырап-балкъып гетмейгени талчыкъдыра. Туристлер гелсе, экономикабыз яхшылашажакъ дегенлер кёп эди. Гёзел тавларыбыз, къонакъны исси къаршылайгъан адамларыбыз, денгизибиз, тамаша гьайран табиатыбыз бар, шоланы барындан да гьайран болуп гетеген туристлени санаву да йыл сайын арта. Тек шону пайдасы бир-нече адамгъа тийме герекми?
– Башгъа регионлардан артда къалгъаныкъ таман тюгюлмю? – деп сорады бир жыйында министрлеге ва шагьарланы-районланы башчыларына Дагъыстанны Башчысы Сергей Меликов. – Эгер де биз 2024-2030-нчу йыллагъа деп къабул этген программагъа гёре ишлемесек, бизге оьсюв ёкъ. Бизге не етишмей, топурагъыбыз бар, инвестициялар учун имканлыкълар болдурулгъан, гьукуматны янындан бары да программалар ишлей, далапчылагъа ва хозяйстволагъа Гьукуматны янындан кёмек этиле?… Недир бизин алгъа барма къоймай, артгъа тартагъан? Бизге санкциялар билдирилгенде уьлкебизден гетгенлени ерлерин бийлеме заман болгъан. Биринчи этилинме герек иш – яшыртгъын ишлейгенлени налоглар тёлейген кюй этмек. Сонг да, Дагъыстанда промышленность аслу тармакъ болма герек. Шону булан биз ишсизлени иш булан таъмин этежекбиз.
Гертиден де, далапчылыкъ дагъыстанлыланы къанында деме ярай. Шону учундур, артдагъы 20 йылны ичинде сатыв-алыв идаралар арта ва оьр даражагъа чыгъып бара, тек шолар бары да гьисапгъа алынгъанмы, пачалыкъгъа налогун тёлейми, белгисиз.
Тав бойларда яшайгъанлар тюзге тюшелер, тек ватанында ташлангъан минг гектарлар булангъы ерлер къаравсуз къала. Толу кюйде топуракъ масъалалар чечилмеген, демек, жамият булан гьакълашыв юрюлмей, далапчылар ва илму булангъы аралыкълар бузулгъан.
Туризмни гьакъында айтсакъ, шо тармакъ да осал ишлей. 2030-нчу йылгъа туристлени гелегени эки керенге артмакълыкъ бар. Шоланы къабул этме гьазирбизми? Гьалиге тюгюлбюз, бугюнлерде оланы талапларын онгача ишлейгенлер кютюп бажаралар, дагъы да артса, масъала чечип болмайгъан кюйге чыгъар. Денгиз, «Сарихум», Солакъ къысыкъ ва бир-нече тав юртлар туристлени тергевюн тарта, тек шо ерлер оланы къабул этме, аманлыгъын сакълама ва толу рази этердей гьазир тюгюл.
Дагъыстанны Халкъ Жыйыныны комитетлеринде, Гьукуматында, Гьисап палатада ва Финанс министерликде бюджетни проектине экинчилей дагъы да къаралажакъ. Ону яшавгъа чыгъарывгъа байлангъан идараланы ишине комиссиялар тергевюн юрютежек. Олар гьар кварталда ишни юрюлеген кююн гёзден гечирип, гьисап бережеклер.
Проектге экинчи гезик депутатлар къарагъанча, дагъы да алмашынывлар болмакълыкъ бар. Нечик болса да, шолар халкъны пайдасына болар деп гьисап этебиз. Проектде гёрсетилген санавлар яшавгъа чыкъса, адамланы яшав гьалы бираз сама яхшылашар, шо буса – инг аслу зат.
Гебек КЪОНАКЪБИЕВ.
