(Тёбен Къазаныш — Догъанчы  – 1880-2024 йыллар)

Тюркияны гьар еринде дегенлей  19-нчу юз йылны  ичинде  Дагъыстандан, Темиркъазыкъ Кавказдан гёчюп гетген минглер булан  инсанлар болгъаны белгили. Оланы арасында  гьар тюрлю себеплеге гёре  Тюркиягъа гёчюп юртлар-маканлар къуруп яшап къалгъан къумукълар да болгъан.

Бугюнлерде шо замандан берли  150-200 йыллар  оьтген сонг  бизин миллетдашларыбызны кёбюсю  ана тилин, уллаталарыны тувгъан ерин ва миллетин унутгъанлары да бар. Тек, оланы арасында  уллаталарын унутмай, тувгъан ерин, тухумуну адамларыны атларын, ана тилин,  адат-къылыгъын сёнме-дёнме къоймай эсинде сакълагъанлары да бар. Шолайланы арасында   йыракъ 1880-нчи йылларда Тёбен Къазанышдан гёчюп гетген уьч  агъа-ини Абуталипни, Халитни ва Къадирни агьлюлери бар.  Уьч де агъа-ини  1880-нчи йылда Дагъыстандан, Тёбен Къазанышдан гёчюп, Тюркияны Чанакъкъала областыны Бига шагьарыны ювугъундагъы Догъанчы деген юртунда ерлеше. Догъанчы, Тёбен Къазаныш йимик, юртну ортасындан оьзен агъагъан­ ер. Уьч де агъа-ини ата юртунда  оьзлени уьйлери ерлешген оьзен ягъа йимик ерде  ожакъ къуруп яшавлукъ этген. Бу  юрт  – Чанакъкъала бойда ерлешген бир нече къумукъ юртланы бириси. Тезден мунда  Эрпели, Агъачавул, Торкъали, Хасавюрт бойдан гёчюп гелген къумукълар да  яшагъан.  Тёбен Къазанышдан  гёчюп гетген уьч де агъа-инини наслулары бугюнлерде де  шо бойда яшай. Оланы бириси Мурат  Оьнвер эсгерген кюйде,  Догъанчы  юртда яшайгъан къумукъ агьлюлени санаву аз болгъан.  Кёбюсю уллу шагьарлагъа гёчюп гетген.

«Эскиден Догъанчы юртну янында Эже дейген бир кёл бар эди.  Ону  эки янында гьар тюрлю къушланы къонушлары бар эди.  Къушлар учгъанда  булут йимик  кёкню ябып къоя эди. Гьар ер къушланы женнети йимик эди. Сонг о кёл къуруду. Къушлар да бирерлетип дегенлей учуп гетдилер, ёкъ болдулар. Къуш къалмады, бир-эки сыйырткъычлар гёреген кююбюз бола. Биз, къумукълар да, тап шо кююнде, ёкъ болгъандай гетип,  битип барабыз».

Бу сёзлени Мурат Оьнвер нечакъы да талчыгъа, къыйнала туруп сёйледи. Оьзю Мурат Оьнвер 1971-нчи йылда Догъанчы юртда тувгъан. Ону эки къызырдашы, зукъарилери ва оьзюню эки къызы бар.  Оьзюн билегенли ата юртуна гьасирет  болгъан, уллаталарыны тухумун  къачан буса да  бир гюн излеп табажагъына инангъан.  Интернет байлавлукъ арагъа чыкъгъанлы,  гьар тюрлю сагьифаларда къумукълар булан таныш болуп, Къазанышдагъы къардашларын  тапмагъа къаст этген.   Интернет байлавлукълар онча асув бермеген.

Мурат Оьнвер бугюнлерде  ата юрту Тёбен Къазанышгъа  гелди. Оьзю Мурат  – Дагъыстандан Тюркиягъа баргъан къумукъланы къаршылап, тарыкъ болгъанлагъа кёмек къолун узатып, намусгъа байланып юрюйгенлени бириси. Озокъда, Муратны да ата юртуну халкъы  ва башгъа танышлары ону лап  ювукъ къардашы йимик къонакълыкъны бары да  адатлары булан  къаршылады.  Буйнакск районну  район депутатларыны жыйыныны пред-седатели Абдулкъадыр Аселдеров,  Тёбен Къазаныш  юртну ёлбашчысы Нурутдин Ирбайынов башына тюшюп юртну гёрмекли ерлеринден, музейлеринден  гезетдирди. Ата юртлуларыны яшаву-турушу булан таныш этди.   Мурат янгыз ата юртунда тюгюл, Эрпелиде, Бабаюртда, Борагъанда, Агъачавулда  ва Магьачкъалада да къонакълыкъда болду.

Кёп йылланы уза­гъында излейген къардашларын ата юртуна гелип 4-нчю гюн тапмагъа, олар булан ёлукъмагъа огъар насип болду.  Оланы тухумуну адамлары юртну ортасында яшагъан Бамматмурза къадини нас­лулары болуп чыкъды. Юртну эсги межитлерини бирини тыш тамында ажамча шулай язылгъан: «Шу межигит къурулду   Баммат мирза къади, Гьажи Аткъай будун заманда 1288». Эсгерилген межитни янында Бамматмурзадан къалгъан  наслулар  бугюнлерде де яшай. Оланы агьлюсю  – Къазанышны уллу тухумларыны бири. Озокъда, Муратны уллаталарыны тухуму жыйылып, ону булан ёлукъдулар. Мурат эсгерген кюйде, бугюнлерде ата юртунда яшайгъан къардашларыны Салигьат, Къадир деген  атлары оланы Тюркия­дагъы агьлюлеринде  де сакълангъан.

Магьачкъалагъа гелгенде  Мурат «Ёлдаш» газетге  къонакълай гелди. Ата юртуна сапарыны гьакъында айта туруп, ол булай деди:

– Аталарыбыз, уллуларыбыз ата юртуна гьасирет кюйде гетдилер. Йыракъда болса да, ана тилин, Ватанын, адатларын-къылыкъларын бир де унутмады. Оьзлени къолундан гелген кюйде къумукъ маданиятны яшатмагъа къаст этди.  Юртда бизин тухум инг де уллусу эди.  Уьюбюз гьар заман къонакъдан толуп бола эди. Анам тюрк, атам да  уьйде гьар  заман къумукъча сёйлей эди. Анам да гьали де бизин булан къумукъча сёйлей. Аталарымны гьасиретин, хыялын бугюнлерде яшавгъа чыгъарып болгъаныма,  сююнчюм  англатып болмасдай уллу.  Яшавумда бары зат етише эди. Ата юртумну гёрмеге, ону сыйлы топурагъына абат  басмагъа  гьасиретлигим бар эди. Гьали магъа дагъы зат тарыкъ тюгюл. Къардашларымны тапгъаныма да бек сююндюм. Оланы гёргенде тарландым.  Савболсунлар:  «Агьлюнг, яшларынг булан дагъы да гел, мунда сени кёп къардашларынг бар» – дедилер. Олар да уллуларындан  эшитип, Тюркиягъа гёчюп гетген къардашлары бар экенни биле болгъанлар.

– Дагъыстангъа, ата юртума гелгенде аягъымны ерге тиймеге къоймады,  магъа кёп абур этди, гьар ерде гездирди, кёп къуллукъ этди,– дей Мурат Оьнвер. – Барыгъызгъа да уллу баркалла билдиремен. Сиз Тюркиягъа гелгенде магъа да къайтарышын этмеге насип болур. Озокъда, ата юртумдан бир увуч топуракъ да алдым. Ата юртуна гьасирет къалгъан къардашларыма мундан уллу савгъат болурму?

Мурат  Оьнвер эсгерген кюйде, Бига шагьарны администрациясыны янында  Кавказ халкъларыны музейи ачылажакъ.  Эсгерилген музейде  къумукълар учун гёрсетилген уьй де бар. Бугюнлерде музей учун къумукъ халкъны тарихине, маданиятына байлавлу материаллар жыйылып тура. Ону ачылывуна гьар ерден къумукъланы чакъырып байрам этмеге  къасты бар.

 

Патимат  БЕКЕЕВА.