Йырчы Къазакъ ва Магьаммат-Апенди (1)

(КЪУРДАШЛЫКЪНЫ, ПИКРУ БИРЛИКНИ СЁНМЕС   ЮЛДУЗЛАРЫ)

 

(Башы гетген номерлерде)

 

Оьрде биз Йырчы Къазакъны Магьаммат-Апенди Османовгъа язгъан «…Мактубун», якъ-ягъындан алып, бир къадарда ахтармагъа, натижада шаир не айтмагъа сюегенин, шо мурадын Магьаммат-Апендини юрегине, гьислерине таъсир этмек учун ва шо таъсирни амалгъа гелтиреген айтар сёзюн нечик «ийлемеге», не йимик чеберлик сурсатланы, «тузун-бурчун» таъмин этердей аламатларын билмеге къарадыкъ…

      Энни охувчу ёлдашлар булай сорав бермеге бола: «Яхари, Къазакъ шончакъы юрегине алып, ялбарып, «гел, къайт, Магьаммат-Апенди!» деп къаныгъывлу кюйдеги тилеклерине Апенди жавап­ланмай къалмагъандыр чы? Гертиден де, Магьаммат-Апенди Петербургдан агьлюсюне эпсиз ачыкъ, ярыкъ гьавалы, арив гёнгюллю, сагъынчлы кагъыз язгъан. Муну кагъызыны къурулуш, язылыш къалибин Къазакъныки булан тенглешдирсе, оланы арасындагъы башгъалыкълар шоссагьат гёрюнежек. Кагъызны баш сёзлерине къарайыкъ:

 

Бугюн апрелни

Он уьчюнчю гюню…

Бираз тогъушуп,

Йыбатайым сени.

Биз тутажакъбызмы,

Дюньяны ким тутгъан?

Тахшагьардан къолай

Харип уьюнде ятгъан.

 

Гёрюнюп турагъаны йимик, Магьаммат-Апендини агьлюсю булангъы хабарлашыв къалипде язылагъан кагъызы белгили тарх – апрель айны 13-нчю гюню булан негьакъ башланмай. Мени гьисабымда, мунда ойлашмагъа зат бар. Нечик десегиз, Къазакъны «…Мактубундагъы» «сагъынчлы талчыкъны», Яхсайдагъы ата-анасын, къалгъан къардашларын, досларын, бажилерин «елеген» гьислени авурлугъун енгил этмеге герек деген ой Магьаммат-Апендини шо масъалагъа къыйышагъан тартипни тапмагъа борчлу этген болма ярай. Кагъызны бютюн хабарлав майданы шо къастны гертилигин исбатлай. Мунда атлы-аты булан эсгерилеген Османовланы эки де уллу ожакълары, мени гьисабымда (охугъан ёлдашлар да гёргендир), Къазакъны хатыны «тузу-бурчу» шудур: инг башлапгъысы – гьар сёзюн, гьар калимасын – сюйсенг шабагьатлав, сюйсенг налатлав болсун – гьар даим ол белгили адамгъа, белгили агьвалатгъа бакъдыра, оьзюню юреги къутуруп, тебип чыгъара.

Шолайлыкъда, ону ойлары, айтагъаны, язагъаны шаирни яшаву, биографиясы булан байланып къалмай – яшаву, биографиясы тап оьзю болуп токътай. Ону учун, ону асарларыны хабар юрюлеген языв майданына гиргендокъ, шо «майданны» суратлайгъан сёзлени, калималаны авурлугъуна-енгиллигине аслу маъна бермеге, теренлигин бойламагъа, авурлугъун оьлчемеге, ренкин-тюсюн, накъышларын суратламагъа тюше.

Ондан сонг да, гетген асруну 20–30-нчу йылларында Къазакъны яшавун ва яратывчулугъун ахтарагъан бир-бир алимлер шаирни ахыргъы оьмюр йылларында яратылгъан асарларын, масала, «Чатакъ йыр», «Такъмакъ йыр» йимик асарланы ол, сайки, жагьил заманында язылгъан деген пикрулар шонча да генг кюйде яйылышып, тамурлашып къалгъан чы, гьатта бугюнлерде де арагъа чыгъып гелеген гезиклер бар. Къазакъ болур-болмас ойну, ёравлап чыгъагъан сёзню еси тюгюл. Шу пикру герти буса, шаирни асарларыны айланасында ла­къыр этегенде, болгъан чакъы ёрав сёзден къачмагъа, ону хасиятына гёре яралгъан сёзге таянмагъа герек деп гьисап этемен. Гьали эсгерген талапгъа гёре, хыйлы «къанна» къазакъ йырлагъа, тюрлю-тюрлю «далиллеге» таянып, Йырчы Къазакъныки деп мердешленип гелеген бир-бир янашывланы да «шагьатлыкъ», далиллик даражаларын теренден уьйренип, ахтарып къарамакъ бек уллу жаваплы ва герекли масъала деп эсиме геле.

Бирдагъы да эсгеремен: 1920–1930-нчу йылларда А-П.Салаватовдан, К.Солтановдан, Э.Капиевден баш алып гелеген, сайки, Йырчы Къазакъ шиъруларын къумукъ фольклорну «къанна къазакъ йырларына» шонча да ошатып язгъан чы, оланы къайсылары Къазакъныки, къайсылары авуз яратывчулукъну асарлары экенин айырмагъа да къыйын деген янашывлар майдан алгъан болса да, гьакъыкъатда буса – оларда да, буларда да – дюньягъа, яшавгъа къарав даражасын, илму терминлер булан айтгъанда, мировоззрениесин билмеге къарасакъ, оланы хас башгъалыкълары мунаман деп турагъанын гёрежекбиз. Неге тюгюл де, «къанна къазакъ» йырланы атсыз яда белгисиз автору – дюньягъа къаравун да, шо къаравну маънасын да орта юз йылларда (балики, дагъы да алдын) бырынгъылыкъ заманларда оьмюр сюрюп тургъан, оьзлени яшавну зулмусу яда толпанлы пелекетлери чыныкъдыргъан къазакъ эр, яратгъан Аллагьдан къайры, биревге де сужда къылмайгъан философ.Йырчы Къазакъ буса – гёресиз, оьзюню гавурну да языгъы чыгъардай биографиясын чече, хабарлай, озокъда, къумукъ халкъны дин, тил ва гьакъыл хазнасындан «къашыкълап жыйгъан» чебер байлыгъын «чомучлап» тас этмеген Шаир.

Мени гьисабымда, Къазакъны пасигьлигини теренлиги де, чебер тилини гючю де мен гьали эсгерген яратывчулукъ башгъалыкъларда болмагъа имканлы деп гьисап этемен. Йырчы Къазакъны яратывчулугъун ахтарыв масъаланы айланасында бирдагъы бир пикрумну арагъа салмагъа токъташаман. Бу лакъыр Магьаммат-Апендини «Къумукъ-ногъай хрестоматиясында басма этилген, М-А. Османовну янашывуна гёре «Батыр Умалат айтгъан йырлар» деген бёлюкге гирген. Бу ерде гиччирек баянлыкъ герекли бола, неге тюгюл де, Батыр Умалатны Н.Семенов ва А-П.Салаватов айтагъан Батрай булан бир аралыгъы да ёкъ. Батыр Умалатны уланы Хасболат да – атасыны ёлун танглап, Яхсайда ва ону айланасындагъы юртларда да Абдулла Магьамматов, Къанамат, Хангиши, Атлыгиши, Къандавур булан алышып йырлайгъан эренлени йырав табунуну бириси. Дагъы да ачыкъ этип айтгъанда, Хасболатны уланы Гьадислам Гебеков къумукъ халкъгъа белгили алим, «Ленин ёлу» газетни редактору болуп ишлегени де мени наслума яхшы ювукъдан белгили. Сёз ёругъуна айтгъанда, Магьаммат-Апенди Йырчы Къазакъ булан бирче Батыр Умалатны замандашы ва юртлусу болагъанны эсгерип къойса да таманлыкъ этер деп эсиме геле.  

Гелигиз, Йырчы Къазакъны «Такъмакъ йырын» да, Магьаммат-Апенди Османовну «Гюлкъызын» да мен нечик охуйгъаным ва англайгъаным булан таныш этейим. Мени гьисабымда, эки де шаир асарларын бир вакътини ичинде, 1872-1873-нчю йыларда, бир-бири булан сёйлешгендей (балики, шолай болма да ошашлы) язгъан ва Османовну «Къумукъ-ногъай хрестоматиясында» 1883-нчю йылда Петербург университетинде басмадан чыкъгъан. Бир-бир ёлдашлар шо хрестоматиядагъы «Такъмакъ йыргъа» Къазакъны авторлугъу гёрсетилмеген деп хата болуп язалар. Неге тюгюл асарны тюбюнде аянлыкъ булан «Йырчы Къазакъ» деген тасдыкъ сёз барны (шо ёлдашлар айып этмесинлер) эсгермеге тюше.

«Такъмакъ йырны» оьлчев майданын да, шаирни къысматы булан байлавлу агьвалатланы оьмюр заманыны узакълыгъын да ахтарып къарасакъ, Къазакъны бу асары поэма жанрны талапларына-къанунларына гёре язылгъанына инанажакъбыз. Шу ерде ахтарыв сёзюмню асарны къужурлу къурулуш-язылыш къалибинден башламакъны умпагьатлы гёремен. Масала, «йыр» чы яхшы йыр, тек ону «такъмагъы» недир деген сорав ерсиз тюгюлдюр. Айтсакъ, яшавда, халкъ арада, тойларда, оьзге йыбавларда болсун – бырынгъы заманлардан берли, айтылыш сёзге енгил, тюрлю-тюрлю, кёбюсю гьалда ихтилат-масхара ёругъундагъы сарынланы йырлайгъан мердеш бары белгили зат. Не буса да, халкъ авуз яратывчулукъну шо тайпа асарланы бир бёлюгюне халкъ арада «такъмакъ» йырлар деп де айтыла.

Шаир йырын кёп йыллар алдын оьзюню башындан гетген эсделик булан башлай:

 

Къолъявлугъум барыды,

Къолъявлугъум къуш йимик,

Къолну кирин алады,

Чыты чирик бош йимик,

Сыныкъгъан яш юреклер

Сёнгюрню сыйы батгъан

Ону булан ялыды.

Сувгъа сюйдюмташ йимик…

 

Гёрюнюп турагъан кюйде, яшлыкъны баш темасы болгъан сююв – мунда буса тюзелмеген сююв! – асарны игитини къысматына терен харш салып оьтген, ону англавуна да, юрегине де «сувгъа сюйдюмташ йимик» батгъан. Бу тема булан бирликде къарама тийишли асарны къурулуш, язылыш, форма масъаласы чыгъа. Къазакъны яратывчулугъуну гьакъында язылгъан ахтарывланы Алимпаша Салаватовдан, Камил Солтановдан, Бекир Чобан-задеден, Эфенди Капиевден, Аткъайдан, Салав Алиевден башлап ва оьзге алимлени язгъанларын урушдуруп къарасакъ, оланы оьзекли, кюрчю натижасын топлап айтсакъ, шулай ойгъа гележекбиз. Дюнья адабиятын даим де безеп гелген, инг де гёзел теманы Йырчы Къазакъ оьзюнден алдын бирев де чечмеген кюйде перде-пердесин ача. Къумукъ ва савлай дагъыстан адабиятында о замангъа ерли бир де болмагъан жанрны – лирикалы поэманы «Такъмакъ йыр» булан биринчилей Йырчы Къазакъ тувдура.

Гертиси, Магьаммат-Апенди Османовну «Гюлкъызы» да «Такъмакъ йыр» булан бирче басмадан чыкъмакълыкъ шо адабият янгылыкъны эки де шаирге ортакъ эте демеге тюше. Мунда эсгермеге герек бир тамаша гьал бар: эки де шаир лирикалы поэмагъа эки тюрлю ёл ача. Къазакъ –къолъявлукъдан таба (тутуп, сезип болагъан матагь), Османов буса – гюлню оьмюрюнден таба (табиатны аламаты). Жанрны бирикдиреген къалип-форма янындан да Йырчы Къазакъ башлап сиптени сала. «Йырны», демек, лирикалы игитни башындан оьтген «сююв сапарны» гесеклерин бир-бирине эки «къолъявлукъ» тагъа, матай, бирикдире, «такъмакъ» йыр эте. Оланы бири – башлапгъысы – «сурайыл бойлу, гюл сойлу»; сюжетни, хабарны ахырына таба тюшгени буса – «харш тюпге егер йимик». Лирикалы игит эки де явлукъгъа оьзюню гьакъылын да, юрегин уялагъан оюн-дертин де тёгюп-тёгюп айта. Ахырда ол гелеген натижа охувчуну юрегине де мунглу макъам болуп синге. Башлапгъы сюювюню хасияты «гече – бир, гюндюз – эки», «ел тилли, сув гёнгюллю», «эсгермей эсин алгъан» буса, артда ёлукъгъаны ондан да бетер болуп чыгъа:

 

Бир дос тапдым немкъорай,

Юлдуз, гюзгю, гюн чирай.

Къушлукъдан тюш болгъунча,

Минг тюрлю – негер ярай?!

Хыйлы хор, мысгъыл, харап

Бойнумдан басгъан, таймай…

Болур-болмас ишлеге

Инандым эсим тапмай…

 

Савлай поэма шонча да яшав гертилиги булан ясалгъан чы, гьатта ону ахыры, битеген ери, оьлчев дазуларыны учу-къырыйы да гёрюнмей. Неге тюгюл де, шаир оьзю айтагъан кюйде, къаршылыкълы яшавда эки орталыкъда къалгъан.

Магьаммат-Апенди Османовну «Гюлкъызы», къайсы яндан алсакъ да, бютюнлей башгъа аламат зат экени гёрюне. Жамиятда да, агьлюде де тавушдан тайгъан гьалда девюр де, оьмюр де гечире туруп, оьзлеге «къысгъа аякълар» деп ат тагъыла гелген, янсыз-яннавурсуз къалгъан, тек дюньядагъы инсанланы къап-яртысы болагъан къатынгишини жамиятдагъы ва уьягьлю аралыкъларындагъы гьалын герти кюйде суратламакъ булан, ону бавуруна алып басып, ихтиярларын, адамлыгъын якълап, оьзюню тизив асары булан Магьаммат-Апенди Османов оьз заманындагъы адабиятгъа уллу тавуш салгъан.

«Гюлкъызны» хабары бугюнгю охувчулагъа генг кюйде белгилидир деп эсиме геле.Бюртюкге де, гьакъылгъа да толмагъан къызъяш (шаирни тили булан айтгъанда, «бюрюнде ятгъан бир гюл») оьзюню айланасындагъы чагъы етишген къурдашлары эрге чыгъып уьй болгъан сонг, эринден таба тарыйгъан хорлукъланы, къыйыкъсытывланы гёрюп, оьзю къутугъундан чыкъмасгъа, чыкъса да, дюньягъа бакъмасгъа ант эте.

Поэманы майданындагъы яшав аралыкълар Гюлкъыз тутгъан ёрукъда оьсе гелген буса, онда гертилик болмас эди, поэма да бугюнге ерли охувчуну къурчун къандырмас эди. Неге тюгюл де, ону дыгъары табиатны къанун-законларына къаршы. М-А. Османов бир жумла булан шону оьтесиз пагьмулу кюйде гёрсете: «Чархгъа аш йимик, жангъа къуванч герек…»

Поэманы тизилиши о замангъы адабиятда бир де болмагъан янгылыкъ – янгы сёз демеге ярай. Асарны игити – Гюлкъыз – оьзюню тюзелмеген яшавун гёзден гечире. Озокъда, асар ону биографиясын бир ягъадан тегиш гёрсетмеге яратылмагъан: игитни оьмюрюню бир-биринден къыш да, яз да йимик башгъалыкъ булан айырылагъан эки девюрюню уьстюнде ойлашдырмакъ учун тизилген. Шо муратдан гьасил болуп, Гюлкъыз оьзюню къыз заманын да, агьлюдеги яшавун да эсге ала. Эки де девюрню байламакъ учун деп, шаир оьзю де текстге гире. Булай къурулуш о замангъы къумукъ адабиятда ёлукъмай. Шо ёлда М-А.Османовгъа, балики, орус адабиятны (масала Н.Некрасовну яратывчулугъу), сынаву кёмекчи болгъандыр.

(Давамы бар)



Авторизация
*
*
Регистрация
*
*
*
Согласны с условиями сайта?
Генерация пароля