Оьзюню тюпде берилеген макъаласында биология илмуланы кандидаты Элмар Бабаев шо гьакъда пикирлеше.
Адамны тюрлю-тюрлю экология системалагъа ва биология сферагъа умуми кюйде алгъандагъы таъсир этивюне антропоген таъсир этив деп айтыла. Гьалиги заманда жанлы затлагъа, хасокъда гьайванлагъа адамны янындан антропоген таъсир этив артгъан. Тувра айтгъанда, адам къыр гьайванланы ихтиярсыз кюйде гьав этип оьлтюре. Натижада оланы яшавлукъ этеген майданлары кемиме башлай. Шолайлыкъ масъаланы илму ёлда чечмеге, табиатны алышынывларын ахтармагъа, гьалны оьлчевлерин токъташдырмагъа борчлу эте ва шо, оьзюню гезигинде, толу кюйде тозулуп битмеген экосистеманы сакъламакъ учун болушлукъ этер деп инамлыкъ тувдура.
Кавказны гюнчыгъыш боюн аслу гьалда Дагъыстан Республиканы майданы елеген. Шо майданлар бай, тюрлю-тюрлю табиаты булангъы ерлер, гидроэнергетика, маъданлар, туризмни оьсдюрюв янлардан эркин кюйде пайдаланмагъа имканлыкълары булангъы район. Бирдагъы янындан, бу районну бир-бир ерлеринде «тувма» кюрчюсюн тас этмеген табиат бар, илму-ахтарыв ва табиатны къорувну масъалаларыны уьстюнде ишлейген институтланы тергевюне харлы ажайып бай фаунасы ва флорасы бар. Дагъыстан бизин уьлкеде къыр гьайванланы туякълы журалары кёп ер деп санала. Масала, Дагъыстанда табиатны безейген къыр эчки, къубагийик ва оьзгелери сийреклешме башлагъан.
Табиат байлыкъланы сакълавгъа немкъорай кюйде янашыв, халкъны социал-экономика гьалы булан байлавлу себеплер, къарав ёкълукъ оьрде эсгерилген жанлы байлыкълар ерлешген ерлени кемите, жура тюрлюлюкню кемите. Шо «гьарасатны» натижасында, гетген юз йыллыкъны башларындан тутуп, Самур ва Къара къойсув оьзенлени бойларында къыр эчкилени санаву шатлы аз болду, республиканы тюзлюк, тавтюп, бир-бир тав районларындагъы айбат къубагийиклер бютюнлей ёкъ бола тура демеге ярай. Бир янындан, кёбюсю тав оьзенлерде хыйлы майданланы елеген ГЭС-лер къурув, тав бойланы адамлар учун планлы кюйде къоллав, халкъны санаву кёп болуп, янгы юртланы санавуну артмакълыгъы шо бойлардагъы туякълы гьайванланы яшавуна къоркъунчлукъ тувдура. Бирдагъы янындан, Дагъыстанны геополитика гьалы, болуп гетген дав гьаракатлар кёп санавда дазу бойлар-заставалар къурмагъа борчлу этди, айры-айры адамланы къолунда бар савут къыр гьайванланы кем болувуна элте.
Кавказ айбат къубагийик, гертилей де, гёрер гёзге бек арив исбайы жан. Дагъыстанда оланы санаву чалт кюйде бите бара. Шо себепден къубагийиклени шо журасы Дагъыстанны Къызыл китабына гийирилген.
ХХ асруну башларында къубагийиклер савлай Кавказгъа яйылгъан болгъан. Гьали буса айры-айры топуракъ бёлеклеге тыгъылгъан. Шо – тувра-туврадан яда къыячалай адамны оланы гьызарлайгъаныны натижасы.
Биолог Николай Яковлевич Динник эсгереген кюйде, ХХ асруну башларында къубагийиклер Буйнакск, Сергокъала, Гьайдакъ, Табасаран, Анди, Гуниб ва республиканы оьзге тавтюп районларындагъы агъачлыкъларында кёп ёлугъа болгъан. Олар яшайгъан майдан 2350 чакъырымдан да артыкъ болгъан. Гьали оланы Дагъыстан тюзлюкде янгыз Терик оьзенни тюп боюнда ва Кавказ тавланы Темиркъазыкъ бойларында гёрмеге бола. Олар ёлугъагъан гесек-гесек майданланы оьлчевю 2070 чакъырым тюгюл ёкъ – 11,4 керен кемиген. 2000-нчи йыл болгъунча къубагийиклер Тарумов, Хамаматюрт, Янгыюрт регион заказниклерде ва Солакъ гьавчу хозяйствода ёлугъа эди. Дагъыстанда язбашдагъы санаву 250 тюгюл ёкъ. Шоланы 16 проценти – тюзлюкде, 84 проценти – тавларда.
Дагъыстан Республиканы Къызыл китабына гирген айбат къубагийикге гьав этмек 2009-нчу йылдан берли гери урулгъан. Амма, шогъар да къарамайлы, оланы санаву, эс этеген кюйде, тюзде де, тавда да артып гетмей. Олар къорулмай демеге де болмайман. Тавдагъы заказниклерде олар къорулуп сакълана. Амма тийишли даражада тюгюл. Масала, Тлярата заказникде 2–3 инспектор тюгюл ёкъ. Оланы алапалары кёп тёбен оьлчевде. Олагъа материал-техника яндан якълав ёкъ. Инспекторлар заказникни сакъламакъ учун тюгюл, ону гьисабына къазанмакъ учун ишге тюшелер.
Эсгерилген заказник «Дагестанский» деген пачалыкъ заказникге берилген сонг, ону харж булан таъмин этив хыйлы яхшылашды. Гьали 83,5 минг гектар ери булангъы заказникге 7 пачалыкъ инспектор къаравул эте. Ишчилени алапалары да артгъан. Инспекторланы материал-техника яндан таъмин этив де яхшылашгъан. Хас опуракъ, аякъгийим бериле. Тек Бежтидеги ва Кособ-Келеб регион заказникдеги гьал макътардай тюгюл. 171,9 минг гектар ери булангъы заказникде 6 инспектор тюгюл ёкъ. Оланы алапалары да тёбен даражада.
Заказниклени инспектор къуллугъун артдырыв ва яхшылашдырыв, умуми гьалны беклешдирив айбат къубагийиклени ва оьзге аз бола барагъан туякълы жураланы, масала, уллу мююзлю дагъыстан къыр эчкилени, жайранланы санавун артдырмагъа имканлыкъ бережек. Ондан къайры да, заказниклер оьрде эсгерилген туякълы гьайванланы къозлап артдырмакъ учун – лап онгайлы ерлер. Шо саялы, оланы тутдурукълу онгарыв ва ишин юрютюв – болмаса болмайгъан чаралар. Шолай этилмесе, асил табиатны айбатлыгъын гележек наслулагъа етишдирип болмай къалажакъбыз. Бирдагъы бир затгъа агьамият бермеге герек. Заказниклер, биринчи гезикде, къаршы таъсирге оьтесиз тетекей жанланы къорумакъ, биология яндан оланы тюрлюлюгюн сакъламакъ ва санавун артдырмакъ гьисаплана.
Дагъыстанны тюзлюк боюндагъы айбат къубагийик Аштархан федерал заказникде де къорула. Эсгерилген заказник де «Дагестанский» деген пачалыкъ заказникге берилген сонг мунда инспектор къуллукъ беклешди. Болса да айбат къубагийикге бакъгъан якъдагъы гьал айрыча талчыкъдыра. Неге тюгюл, заказникни дёрт де янын къуршап юртлар бар. Адамлагъа ювукъ болмакълыкъ тюзлюкде яшайгъан къубагийиклеге яман яндан таъсир эте. Къойчулар гьар йыл сайын дегенлей къуругъан къамушну ягъа. Гьайванлар, оьзлер ушатгъан ерлерден къачып, оьзге, уьйренишли тюгюл бойгъа гёчмеге борчлу болалар.
Къубагийиклер отлайгъан ерлеге ювукъда ерлешген юртлардагъы кёп санавда саякъ итлер, къамуш оьсеген ерде гьайван-мал сакъланагъанлыкъ шо Къызыл китапгъа гийирилген жанланы сакълавгъа, санавун артдырывгъа уллу къоркъунчлукъ тувдура.
Бирдагъы итти масъала – гери урулгъан ерде гьав этегенлени масъаласы. Тюзлюкде гьав этмеге тавлардан эсе тынч. Шондан пайдаланып, намуссуз гьавчулар табиатгъа оьзлени хыянатчылыгъы булан артда тюзлеп болмасдай зарал гелтирелер. Табиатны къорувчулар яхшы ишлей буса да, шолай намуссуз гьавчуланы алдын алмагъа бек къыйын бола. Шо тайпа гьавчулар булан натижалы кюйде ябушув юрютмек учун къорувчуланы материал яндан иштагьландырмаса, материал-техника алатлар булан таъмин этмесе ярамай.
Умуми кюйде алгъанда, туякълы гьайванланы санавун ва яйылгъан майданларын артдырыв халкъны социал-экономика гьалындан, ресурсланы къоллав, биринчи гезикде, сув байлыкъланы артдырывдан, Дагъыстанны геополитика еринден гьасил бола. Биз гёреген кюйде, шолар антропоген, демек, адамдан гьасил болагъан себеплер.
Айбат къубагийикни яшавлукъ этеген бойларын артдырывгъа пуршав этеген затлар булан бирче, шогъар ёл ачагъан, болушлукъ этеген себеплер де бар – аслу гьалда Дагъыстанны тик тав бойлары. Дагъыстанны шолай бойлары – адамлар етишип, барып болмайгъан бойлар. Шолай ерлер къубагийиклени ва оьзге туякълы гьайванланы сакъланывуна бек яхшы аркъайынлыкъ эте ва къозлап артмагъа имканлыкъ бере. Гертилей де, оьзю табиат оьзюн къоруй.
Айбат къубагийикни ва оьзге сийрек гьайванланы отавларын янгыз пачалыкъ инспекторланы гьаракаты булан къорумагъа бажарылмай. Шо ишде жамият, шолай гьайванлар бар ерлерде яшайгъан адамлар да ортакъчылыкъ этмеге герек. Озокъда, ерли адамланы сийрек болуп барагъан жанланы къорувгъа къуршамакъ – заказниклени къуллукъчуларыны иши. Шону учун пачалыкъ инспекторлар булан бирче иш гёреген хас дружиналар къурулса, бек пайдалы чаралар гёрмек учун яхшы имканлыкълар ачылажакъ эди.
Айбат къубагийикни ва оьзге сийрек бола барагъан гьайванланы, жанланы, умуми кюйде алгъанда, савлай табиатны къоруп сакъламакъ учунгъу чараланы бары да печат къураллардан таба пропаганда этмек халкъны экология англавун гётермеге имканлыкъ бережеги белгили. Ерли жамаатларда табиатны «тувма» кюрчюсюн сакълавгъа бакъдырылгъан жамият пикру яратмакъ бек агьамиятлы. Шо табиатгъа, хасокъда ёкълана барагъан айбат къубагийиклеге бакъгъан якъда вагьши къолу булангъы гьавчуланы алдын къыркъмагъа кёмек этежек.
Оьсюп гелеген наслуда табиатны сюювню, онда асилликни къорувну гьислерин болдурсакъ, гележегибиз талайлы болажакъгъа инанаман. Айтылгъан затланы яшавгъа чыгъармакъ учун савлай жамиятны бирикген гьаракаты ва къасты болмагъа герек.
