Ол оьзюню Дагъыстанны башчысы гьисапда берген биринчи баянлыкъларында да Дагъыстан юрт хозяйство республика экенни ва аслу тергев шо къыйын тармакъны оьсдюрювге бакъдырылажакъны англатгъан эди. Арадан заман гетип, шо сёзлер бош тюгюл экенни ва олар ишлер булан да беклешежекни Рамазан Гьажимуратович дагъыстанлылагъа гезикли керен дагъы да ташдырды. Ону сиптечилиги булан гьазирленген «Эффективный АПК» деген алдынлы проект де шо ишде алынгъан биринчи абат болуп токътады.

Балики, юрт хозяйство ашлыкъ болдурувчулар оьзлени тангаласы булутсуз болажакъ деп умут этедир. Алдынлы проектни яшавгъа чыгъыву сабанчыланы яшавун не якъгъа алышдырмагъа бола? Ону бир буччагъы республиканы лап да уллу юрт хозяйство районуна саналагъан Бабаюрт районгъа етишежекми экен? Шо гьакъда «Бабаюрт район» деген муниципал район къурулувну администрациясыны ёлбашчысыны орунбасары, юрт хозяйство управлениени ёлбашчысы Арсен Алибеков булан ёлугъуп, лакъырлашдыкъ. Шо лакъырлашывну къысгъартылгъан гесегин «Ёлдаш» газетни охувчуларыны тергевюне бермеге сюемен.

– Рамазан Абдулатиповну «Эффективный АПК» деген проекти, гертилей де, юрт хозяйство тармакъны бютюнлей алышдырмагъа боламы? Шо проект бабаюртлу сабанчылагъа не йимик янгы­лыкълар алып гележек. Сабанчылар нени гёзлесинлер?

– Рамазан Гьажимуратович юрт хозяйство тармакъны республиканы алдында токътагъан лап да герекли проектлени арасына къошгъаны кёп затны англата. Шо буса сабанчыланы кёп йылланы боюнда къыйнап тургъан четим масъалалар рес­публиканы башын тутгъанланы да айландырагъанны, шо масъаланы чечмей туруп, республиканы экономикасыны оьсювю гележекде де чаналажакъны гьакимлер яхшы билегенни гёрсете.

Рамазан Гьажимуратович республиканы юрт хозяйство комплексин Дагъыстанны экономикасы тюшген авур кризисден чыгъармагъа болагъан гючге санай. Шо да негьакъ тюгюл. Республика гьаман да оьзюню юрт хозяйство тармагъы булан макътала гелген. Бугюн шо тармакъ оьзю­ню лап да яхшы заманларындан хыйлы арек буса да, ону алдында дериялы ёллар ачылгъанны республикабызны география ерлешивю де, халкъыбызны ишден къачмайгъанлыгъы да шагьатлыкъ эте.

Сонг да, ери гелгенде, Бабаюрт районну токъташгъан юрт хозяйство тармагъы бугюн толу кюйде къолланмайгъанны эсгермеге сюемен. Шо саялы, республиканы оьзге районларыны арасында бизин район кёбюсю янлардан артда къала. Районну АПК-сыны оьсювюне къол ялгъамагъа сюегенлени барын да тургъузмагъа ва чинкдеси, оланы барын да бирикдирмеге болажакъбыз. Шону булан буса, мен ойлашагъан кюйде, узакъ йылланы боюнда чечилмей тургъан масъаланы чечмеге болажакъгъа шеклик этмеймен.

– Ачыкъ этип айтгъанда, районну юрт хозяйство тармагъы янгыртылмагъа башлажакъ ва сабанчылагъа бирикмеге имканлыкълар яратылажакъ.

– Биринчилей, республикада оьсюв ёлланы белгилейген алдынлы проект гьазирленген. Демек, аслу тергев базар талаплагъа жавап береген, тез гелим береген, чинкдеси, бугюнню талапларына къы­йышагъан АПК-ны аякъгъа тургъузмагъа имканлыкълар яратагъан шартлагъа бакъдырылажакъ. Шо шартланы болдурмакъ учун республикада бары да имканлыкълар бар. Оланы аслуларын мен оьрде эсгерип гетдим.

Алдынлы проектни яшавгъа чыгъарыв Бабаюрт районну АПК-сын янгы инновация-технология кюрчюге тиркежек. Шо буса ону базар аралыкъларда оьзюню ерин белгилемеге, Россия бютюндюнья сатыв-алыв къурумгъа (ВТО) къошулгъан сонг, алывчулар учун болажакъ ябушувда утдургъанланы арасында болмасын учун да кёмек этежек.

Президентни проектлерини бир-бирлерин эсгерсем де, шо проект бизин юрт хозяйство тармакъны бары да янларын къуршайгъанын гёрсете деп эсиме геле. Теплица емишлер болдурув, юзюм-чагъыр тармакъны генглешдирив, бавчулукъ ва балыкъ хозяйстволаны ­янгыртыв ва оьзгелери бизин республиканы сабанчыларына яхшы таныш. Амма шо тармакълагъа артдагъы 20 йылны ичинде герекли кюйде тергев берилмегенге гёре, олар оьзлени агьамиятлыгъын тас этген эди. Президентни алдынлы проектлери яшавгъа чыкъмакълыгъы булан, гертилей де, Дагъыстанны ва шону ичинде Бабаюрт районну юрт хозяйство тармагъы юхудан уянажакъгъа ва ол республиканы ва ра­йонну бюджетине гелим гелтирмеге башлажакъгъа инанабыз.

– Экономиканы оьзге бёлюклеринден эсе юрт хозяйство тармакъ акъча булан таъмин этивге харлы. Айтагъаным, гьар проектни де яшавгъа чыгъармакъ учун, инг башлап, акъча мая герек.

– Тюз, юрт хозяйство тармакъны оьсдюрмек учун, инг биринчилей, акъча мая герек. Шо саялы да, биз районну юрт хозяйство секторуна тышдан гелеген акъча маяланы къолламагъа къаст этебиз. Бугюн районда зор инвестпроектлер гючге салынгъан. Мисал учун айтгъанда, Даг­агроиталия шоланы бириси. (Шо проектни яшавгъа чыгъыву район учун да, савлай республика учун да уллу иш зат. Мен янгыз шондан гележек акъча хайыр айтмайман. Шо проект оьзюню айланасына къуршажакъ 16 минг ишчини эсгерсем де таманлыкъ эте). Шо проектлер булан Бабаюрт районну АПК-сыны гёрюнюшю бютюнлей алышынажакъ.

Шондан къайры да, алдынлы проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун генг кюйде Дагъыстандан тышда уллу байлыкълагъа ес болгъан дагъыстанлыланы да экономика гючюн республиканы АПК-сын гётеривде къолламагъа гёз алгъа тутулгъан. Айтагъаным, районну къайсы юртунда да мадарлы далапчылар бар. Оланы кёплери Россияны оьзге регионларында яшайлар ва ишлейлер. Инг башлап, олайлагъа аркъа таямагъа герек. Олар гелип, районну экономикасына оьзлени акъчасын салмай туруп, ятлар гелип, бизге къолун узатмажакълар чы. Сонг да, оьз районлуланы гене ватанына къайтмакълыкъ бирдагъы бир четим масъаланы да чече – юртларыбызны бошап барагъанлыгъын. Оьз районун оьсдюрмеге, оьзлеге де хайыр алмагъа, оьзгелеге де иш ерлер чыгъармагъа къаст этежеклер. Юртларыбызны оьсдюрмек ва сакъламакъ буса алтынгъа тенг.



– Бугюн районну бир-бир юртларында юрт хозяйство тармакъда этилген проектлер ёкъ тюгюл. Юртларда гьайванчылыкъ тармакъ генглеше, юзюмчюлюк тармакъ оьзюню экинчилей тувгъан гюнюн къаршылай. Демек, аста буса да, юрт хозяйство тармакъны оьсювю эслене.

– Шо якъдан алгъанда, районда бугюнге ерли хыйлы иш этилген деп айтмагъа ярай. «Россельхозбанкдан» таба гьайванчылыкъ тармакъны янгыртывуна кредитлер берилмеге башлангъан сонг, районда чалтлыкъ булан гьайванланы санаву артмагъа башлагъаны да шогъар шагьат. Хамаматюртда юзюмчюлюк тармакъ янгыртылмагъа башлады. Озокъда, гележекде борлаланы гектарларын дагъы да артдырмагъа гёз алгъа тутулгъан.

Бугюнге районда эки инвестиция проект гьазирленген – Хамаматюртда 1 минг 200 гьайвангъа къотан ва Гьасанайда 146 минг тавукъ сакъланагъан ферма. Президентни «Эффективный АПК» деген проекти инг башлап шолай сиптечилеге бакъдырылгъан.

– Уллу ишлени этмек учун инг башлап уллу оьлчевлерде топуракълар да герек чи. Районда буса уллу оьлчевдеги топуракълары булангъы сабанчыланы къолуну бармакълары булан санамагъа бола. Сабанчы-фермер хозяйстволардагъы 2 гектар яда ижарагъа алынгъан 3–5 гектар топуракъ булан уллу даражалагъа етишмеге къыйын.



– Тюз айтасан. Бугюн районда топуракъ реформа юрюлме башламагъан демеге ярай. Мен топуракъ реформа аслу гьалда ер еслик демеге сюймеймен. Топуракъ ишлесин, ол бажарывлу сабанчыны къолунда болсун учун ихтиярлыкъ, экономика, технология ва къурумчулукъ ишлени оьтгермеге герек. Бугюн буса районда биз нени гёребиз: гьар юртда шо масъала оьзтёрече чечиле, топуракъ политика бютюнлей юрюлмей, топуракъланы оьлчевю де толу кюйде токъташдырылмагъан. Шону булан янаша юртларда инвестиция проектлени яшавгъа чыгъармакъ учун топуракъ табылмай. Юз гектарлар булангъы топуракълагъа къара тегенек битген, чинкдеси, ахтарып къарасанг, оланы барыны да «есилери» бар, амма ишлемеге сюегенлеге топуракъ ёкъ. Суддан таба шо топуракъланы аламан десе де, бир гюнню де, бир айны да иши тюгюл. Шо саялы да биз гележекге къарап ишлемеге герекбиз. Топуракъ ишлемеге герек.



– Топуракъланы сан яны да макътардай тюгюл чю. Топуракълар я азыкъландырылмай, я сугъарылмай. Районну авлакъларында аслу гьалда кёп йыллыкъ биченликлер оьсе. Район бир уллу бичен тёбеге айланып бара деп эсинге гележек. Шо сабанчылар учун да тынч: къыйналмагъа да тюшмей, гелим де гелтире. Гьасили, топуракълар тынлыкълагъа айланып бара.

– Гьайванчылыкъ тармакъ генглешген сайын, гьазирленеген емлени оьлчевю де артмагъа герек. Бугюн биз савлай Дагъыс­танны бичен булан таъмин этебиз демеге ярай. Шону булан янаша, оьзге культуралагъа этилеген тергев бек осал бола бара. Шо да тюз тюгюл. Топуракъ толу кюйде ишлемеге герек. Неге тюгюл де, бугюн районну топурагъыны сан яны бузукъ гьалгъа етишген, топуракъны дагьниси тая бара, топуракъ азыкъландырылмай. Бизин топуракъларда йылдан-йылгъа ашлыкъ болдурмакъ учун башлап тарыкъ азот, калий ва фосфор йимик маданлар къайтмас йимик тас этилип тура.

Шо саялы да, инг башлап, бизге йылны ахыры болгъанча топуракъланы дазуларын токъташдырмагъа тюшежек. Шо иш юрюлегени нечесе йыллар бола? Юрт хозяйство топуракълагъа инвентаризация этмек деген масъала да салынгъан. Шону булан биз бизде топуракъ булан байлавлу гьалланы герти бетин гёрмеге болажакъбыз.

– Демек, бары да тармакъларда ишлемеге турасыз…



– Дагъы кюй ёкъ. Бизге тармакъны толу гьалын билмеге, жынслы гьайванчылыкъ ва урлукъчулукъ тармакъланы янгыр­т­магъа, топуракъ масъалаланы чечмеге ва сугъарыв системаны камиллешдирмеге герек. Шо ишлени юрютмек учун да, тюзюн айтгъанда, бизге бугюн специалистлер гьава йимик етишмей.

Тюзюн айтмагъа герек, артдагъы йылланы ичинде бизин сабанчыланы бойнуна аз четимликлер юкленмеген. Яйда – къургъакълыкъ, къышда – сувукълукъ, къара ченгерткилени чапгъыны сабанчыланы чыдамлыгъын да, гючюн де тергеди. Олар сынавдан чы нечик де оьтдюлер, гьатта янгы тюшюм алмакъ учун кюрчю де салмагъа болдулар. Бу йыл сабанчылар учун табиат кёмек этди: янгурлар болду, иссилик­лер де гьатдан озардай болмады. Гьасили, отлавлукълар гюймеди, шону булан гьайванланы этини оьлчевю де артажакъ деп гёзлейбиз.

Гюзлюклер бу йыл 1 минг 700 гектаргъа чачылгъан эди. Бугюнге ерли 4 минг тонна ашлыкъ беженлеге тёшелип битген. Бизин гьисаплагъа гёре, бу йыл районда 14 минг тонна ашлыкъ къайтарылажакъ. Шо буса гетген йылдан 700 тоннагъа артыкъ. Къатты емлер де гетген йылдан хыйлы артыкъ болажакъ ва гьайванчылыкъ тармакъны оьсювюне кюрчю болажакъ.

– Айтып гетген четимликлени гьисапгъа алгъанда, бугюн районну юрт хозяйство тармагъыны алдында токътагъан борчлар неден башлана?

– Инг башлап, бизин алдыбызда токътагъан лап да аслу борч – ашлыкъланы тас этивсюз къайтармакъ ва шону булан янаша ашлыкъ чачыв кампаниягъа онгарылмакъ. Шо якъдан да районда хыйлы ишлер этилежек деп къаравуллана.

Чинкдеси, техника булан таъмин этивню ва топуракъланы сугъарывну уьстюнде хыйлы ишлер этилежек. «Новонадежда» МЖС-ни кюрчюсюнде биз «Агро-Техно-Парк» деген МУП МТС къурмагъа гёз алгъа тутгъанбыз. Бугюнге район лизингге юрт хозяйство техника алмакъ учун 40 миллионну оьлчевюнде заявка берген. Шо, биз ойлашагъан кюйде, районда техниканы къытлыгъы булан тувагъан четимликлени чечежек. Шо сабанчылагъа ишлемеге янгы гюч бережек деп умут этебиз.

– Юрт хозяйство тармакъны гётермеге къарагъан гезиклер бизин тарихде аз болмагъан. Гезикли сипте яшавгъа чыгъажакъгъа инанмагъа сюесен. Амма шо ишде сабанчылар да актив кюйде ортакъчылыкъ этмеге гереги ачыкъ. Бир ташдан къала болмас деп тюз айтылгъан.

Лакъырлашыв саялы кёп савболу­гъуз!

– Сен де савбол!

Герейхан Гьажиев,

хас мухбирибиз.

Суратда: А.Алибеков.