Республикабызны социал-экономика якъдан оьсювюнде юрт хозяйствону мердешли тармакъларын янгыдан аякъгъа тургъузувгъа пачалыкъны янындан айрыча тергев-кёмек этилинегени негьакъ тюгюл. Неге десегиз, янгыртывланы-тюрленивлени девюрюнде къаравсуз къалып кётюр болгъан юрт хозяйствону асувлугъун артдырыв гьалиги заманда пачалыкъны янындан агьамиятлы милли борч санала.
Россияда Дагъыстан оьзтёрече имканлыкълары, табии байлыкълары булангъы уьлгюге лайыкълы иш сынав топлангъан республика гьисапда танывлу. Белгиленген пачалыкъ тапшурувлар бизин республикабызда юрт хозяйствону оьсдюрювде некъадар яшавгъа чыгъарыла, ерли имканлыкълар нечик пайдаландырыла ва гележек учун не йимик борчлар гёз алгъа тутула?
«Юрт хозяйствону алдында токътагъан агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъармакъ учун янгыз ич талапланы гьисапгъа алып къоймайлы, тыш базарларда юрюлеген тогъатартывдан тартынмайлы, оьз малын къоллавчулагъа малим этмек муратда гьаракатны гючлендирмеге тюше», – деп, ДР-ни Гьукуматыны Председатели Артём Здунов да негьакъ айтмайгъаны англашыла.
Уьстде де эсгерилген кюйде, алдагъы йылларда топлангъан сынавну гьалиги заманда да бажарывлу кюйде къоллап, юрт хозяйство малланы болдурув булан машгъул тайпалагъа гележекни де гёз алгъа тутуп чалышмаса, белгиленген борчланы яшавгъа чыгъарма четим болажагъы англашыла. Юрт хозяйство малланы оьсдюрегенлер, озокъда, айлана якъдагъы оьсген талапланы янгыз авлакъ ниъматланы, гьайван-малны санавун артдырыв булан тюгюл, сан янын камиллешдирив булан да яшавгъа чыгъарма муштарлы болма тюше. Неге десегиз, оьсювню аслу шарты да малланы ва къуллукъланы сан яны булан тыгъыс кюйде байлавлу.
Белгили болгъан кюйде, 2018-нчи йылда республикабызны аграр комплексини бары да тармакъларында, шо замангъы багьалар булан айтгъанда, 124 миллиард манатны оьлчевюнде гьар тюрлю маллар болдурулгъан. Шо кёпмю яда азмы деген сорав тувулуна. Яшырмагъа тарыкъ болмай, алдагъы йыл булан тенглешдиргенде шо санав янгыз 07 процентге тюгюл артмагъан. Озокъда, оьсювню натижалары артып барагъан талаплардан артда къалма тюшмей.
Салгъан чыгъар къазандан
Юрт хозяйствону оьсювю, кёп йыллыкъ сынав ташдырагъаны йимик, аслу гьалда шону учун болдурулгъан онгайлыкълардан ва бар имканлыкълардан гьасил бола. Лап да аслусу, къоллавчуланы оьсген талапларын ёрукълашдырмакъ муратда аграр тармакъны янгыртывгъа бакъдырылагъан пачалыкъ кёмекни, федерал, республика бюджетни ва шолай да къошум маяланы, хас программалар учун берилеген харжланы тутумлу кюйде асувлукъну ёлунда пайдаландырмагъа таклиф этиле.
Салгъан чыгъар къазандан деп негьакъ айтылмагъан. Тек шону учун да асувлу кюйде бар имканлыкълардан пайдаланып бажармакъ парз. Белгили болгъан кюйде, 2018-нчи йылда «Юрт хозяйствону ва шолай да сурсат малланы базарларын оьсдюрювню гьакъында» деген пачалыкъ программаны яшавгъа чыгъармакъ муратда оьтген йыл Россияны юрт хозяйство министерлигини ва Дагъыстанны юрт хозяйство ва сурсат министерлигини арасында 11 разилешивге къоллар салынып ишлер юрюлгени гьакъда айрыча эсгермеге тюше. Шолайлыкъда, пайдаландырылгъан маяланы асувлугъуна гёре аграрный тармакъдагъы производство натижаланы 33 гезикде артдырмагъа имканлыкъ болгъаны да тергевню тартмай болмай.
Шону булан янаша юрт хозяйствону производство натижаларын камиллешдирмек учун тийишли оьлчевюнде республика ва федерал бюджетлени маялары да ёлу-ёругъуна гёре пайдаландырылгъан демеге ярай. Дагъы да ачыкълашдырып айтгъанда, 2018-нчи йылда республикабызны аграр тармагъын оьсдюрювге кёмек гьисапда 3 миллиард 322 миллион манатны къадарында бюджет маялар бакъдырылгъан болгъан. Йылны ахырында шону 20 миллионгъа ювугъу бюджетге къайтарылгъан.
Алда аянлашдырылгъан кюйде, бу йылгъа республикабызны агропромышленный тармагъын оьсдюрювге пачалыкъ кёмек гьисапда 3 миллиард 529 миллион манатны оьлчевюнде бюджет маялар айырылгъан. Натижада Дагъыстанны Гьукуматыны ва шолай да Россияны юрт хозяйство министерлигини арасындагъы разилешивлени натижасында токъташдырылагъан агьамиятлы борчланы яшавгъа чыгъарылагъанына шагьатлыкъ этер деген умут бар.
Бюртюкден баш бола, башдан – аш…
Ашлыкълар оьсдюрюв алдан берли юрт хозяйствода аслу тармакъланы бириси гьисапда хайыргъа токътай эди. Сынав гёрсетегени йимик, ашлыкълар оьсдюрюв гьайванчылыкъ ва къушчулукъ тармакъланы оьсдюрювге де болушлукъ этген, ем базаны мугькамлашдырмагъа имканлыкълар берген. Шону гьисапгъа алып, Дагъыстанны Гьукуматында гележекде гюзлюклер чачылагъан майданланы генглешдирмек учун ёллар ахтарылагъаны англашыла. Оьтген йыл гюзде 2019-нчу йылны тюшюмю учун 93,8 минг гектар майдангъа гюзлюк ашлыкълар ва ем оьсюмлюклер чачылгъан эди. Шо да алдагъы йылны гьасиллери булан тенглешдиргенде 7,8 минг гектар майдангъа артыкъ болуп токътай. Бюртюкден баш, башдан аш болагъаны гьакъда унутма тюшмей.
Тюзюн айтсакъ, артдагъы йылларда ашлыкълар чачылагъан майданлар бар имканлыкълагъа гёре толу кюйде пайдаландырылмай. Озокъда, шону себеплери де бар. Республикабызны къыбла бой районларында темиркъазыкъ бойдагъы Бабаюрт, Къызлар, Хасавюрт, Тарумов районларда йимик сугъарылагъан майданлар къолланмай. Шону учун ашлыкъланы ва ем оьсюмлюклени чачыв ишлер чаналай. Айтмагъа сюегеним, бизин республикабызны тюзлюк бойдагъы сув къыт болагъан районларында адамлар къоллайгъан ва авлакъланы сугъарагъан сув гьавузланы къурмакъ учун Самурну ва Солакъны имканлыкъларындан пайдаланмакъ учун бутакълар алып татавуллар этип иш гёрмесе бажарылмай. «Сув болмаса, гёнгюл ачмай гюл-терек» деген кюйде, юрт хозяйство оьсюмлюклени тюшюмюн артдырмакъ учун тёгюлген къыйын, заман ва пачалыкъ кёмек гьисапда берилеген акъча маяланы тас этивлерден сакълама четим бола. Шону гьисапгъа алып, гележекде бу йылдан тутуп, Сугъарыв ишлени министерлигини башчысы Залкип Къурбанов айтгъан кюйде, сугъарыв майданланы генглешдирмек учун ДР-ни юрт хозяйство ва сурсат министерлиги булан байлавлукъда бир къадар чаралар гёрюлежек деп инанмагъа ярай. Шону булан янаша гележекде бизин республикабызда сайламлы урлукъланы болдурувну масъаласына да тергевню гючлендирив агьамиятлы. Не чачсанг, шону аларсан деп негьакъ айтылмай.
Санавну сан яны къыйматлай
Артдагъы йылланы маълуматлары малим этеген кююнде, бизин республикабызда 5 миллионгъа ювукъ къой маллар ва 1 миллионгъа ювукъ тувар сакълана. Озокъда, шоланы санавундан эсе, сан яны хайырлы болур эди. Неге десегиз, бизин республикабызда гьалиги заманда сайламлы урлукъланы болдурувну йимик, гьайванчылыкъ тармакъдагъы жынслашдырыв ишлени камиллешдирив де гьажатлы. Ёгъесе, эсгерилген тармакълардан алынагъан продукцияны оьзюне токътайгъан багьаларын тёбенлешдирип хайыр этмеге четим болажагъы гьакъ.
Эт ва шолай да сют, юн учун сакъланагъан малланы, жанланы асувлугъун къолайлашдырмакъ учун, этилинеген зооветеринар къуллукъларын, мугькам ем базасын болдурмагъа тюшегени англашыла. Ёгъесе, къоллавчулар учунгъу шолай тарыкълы тармакъланы натижаларын артдырмагъа четим болажакъ. Шону буса оьтген йылны гьасиллери де ачыкъ этип гёрсете. Мисал учун айтсакъ, оьтген йылны тапшурувлары эт ва сют болдурувда 102,9 ва 101,9 процентлеге яшавгъа чыгъарылгъаны, айлана якъдагъы артып тербейген талапланы гьисапгъа алып айтсакъ, макътардай натижа тюгюл.
Дагъыстанда савлай Россияда оьсдюрюлеген юнню 25 проценти болдурулагъаны гьакъда айрыча эсгермеге сюемен. Тек не этерсен, республикабызда шону къабул этип ишлетеген ерлер ёкъ саялы, багьасы кепеклеге олтуруп, хайыры къолдан чыгъарыла, тышгъа гете.
Яшырмагъа тарыкъ болмай, биз уьстде эсгерген санавланы гьакълыгъына да инанмагъа къыйын. Неге десегиз, шогъар байлавлу болуп республикабызны башгъа-башгъа къурумлары башгъа-башгъа санавланы берегени англашылмай.
Муна шо саялы да 2018-нчи йылда йимик бу йыл да республикабызны аграр тармагъында жынслашдырыв ва сайламлы урлукълар болдурув ишлени камиллешдирив булан янаша санавланы сан янын ахтарыв ва гьакълыгъын ачыкъгъа чыгъарыв да давам этилежек.
Бавчулукъ булан янаша юзюмчюлюк де оьсе
Дагъыстанда бавчулукъ ва юзюм оьсдюрюв алдан берли аслу ва хайыргъа токътайгъан тармакълар гьисапда бавчулар, юзюмчюлер булан бирче къоллавчулагъа иш де берген, къазанч да, аш да дюр. Тек не этерсен, артдагъы 30 йылланы ичинде авлакъ ниъматланы, емишлени, юзюмню ишлетмеге шартлар осаллашгъан саялы, юрт хозяйство агьамияты булангъы майданлар хыйлы гектарларда къолланмайгъан болду. Гьали буса къолдан чыгъарылгъан имканлыкъланы янгыдан яшавгъа къайтармакъ учун янгы техника, юрт хозяйство машинлер, къураллар тарыкъ болагъаны ачыкъ болуп гёрюне. Неге десегиз, артдагъы бир нече йылны ичинде 1450 гектаргъа емиш тереклер ва 1081 гектаргъа зараллы аврувлагъа ва зиянлы жанлагъа чыдамлы юзюм борлалар орнатылынгъан. Шолайлыкъда, оьтген йылны ичинде 161, 1 минг тон емишлер ва шолай да 178,3 минг тон юзюм салкъын къайтарылгъан.
Тюзюн айтмагъа герек, артдагъы 27 йылны ичинде биринчилей Дагъыстанда 124 минг тон юзюм салкъын ишлетилинген. Муна шо саялы гележекде де янгыз юзюмлюклени ва емиш бавланы майданларын артдырыв булан дазуланмайлы, айланадагъы талапланы толу кюйде яшавгъа чыгъармакъ учун ишлетеген, сакълавгъа салагъан ва шону булан янаша сатывгъа чыгъарагъан ерлени гьазирлемек парз.
