Йылны ичинде нече тюрлю байрам бола, тек шоланы арасында, къызыл тюсге боялмаса да, къайсыбызгъа да тиеген ва эсибизде къалагъан байрам бар: шо да – Муаллимни гюню. Байрамдан эсе артыкъ бизин эсибизде бизге дарс берген муаллимлер къала.
Ана тил унутула бара…
Школа деп айтсакъ да, гёз алдыбызгъа муаллимлер геле, неге тюгюл де олар бизин оьрюм вакътибизде къабул этип, охуйгъан, язагъан, ингдеси, билимли этип чыгъара. Олар – бизин билимибизни кюрчюсюн салагъанлар. Гьар яшгъа билим бермек учун нечакъы къыйын тёгюле?! Къыйын касбу, тек шогъар да къарамайлы, муаллим касбуну сайлайгъанлар кемимей.
Биревлер шо касбуну сююп геле, тек кёбюсю оьзюню муаллимине ошама сююп сайлай. Биз оьзюню гьакъында айтма сюеген Янгыкъумукъ орта школаны муаллими Маржанат Далгьатпашаевна Ибрагьимова да муаллим касбугъа гёзленмеген ерден гелмеген: ол – муаллим наслудан. Маржанат Ибрагьимова Капиркъумукъда муаллимни агьлюсюнде тувгъан. Ер тербенгенде, юртдагъы школа бузулуп, 10-нчу класны Халимбекавулда битдире. 1976-1981-нчи йылларда Дагъыстан пачалыкъ университетни орус-дагъыстан факультетин битдире ва Халимбекавулда муаллим болуп ишлей. 4 йыл гетип, Капиркъумукъ орта школагъа чыгъа ва орус тиллени муаллими болуп ишлейгенли де 37 йыл бола. Бары да – 41 йыл. Орус тиллени муаллими буса да, ол бизин булан бир орус сёз де къошмай сёйледи.
–Агьлюде 6 авлетибиз бар, барын да уьй-эшик этгенбиз, – дей ол мени булангъы лакъырында. – Не тамаша десенг, юртлагъа чыкъгъан къызларымны яшлары уьйде орусча, Питердеги уланымны яшлары буса тап-таза къумукъча сёйлей. Айтагъаным, бары да зат уьйден башлана. Гьалиги яшлар орусча юрюлеген мультфильмлерден, телевизордан ва аналары къолуна тутдуруп къоягъан телефонлардан бары да маълуматны орусча эшите, шону учун да яшлагъа ана тилини орнунда башгъа тил ювукъ бола. Школада да кёп дарслар орусча юрюле. Демек, яш гиччилейинден сют ийис гелеген ана тилинден ари тая… Мен орус дарсланы беремен, оьзюмню касбумну оьтесиз сюемен, тек ана тилимни дагъы да кёп сюемен. Неге тюгюл, мени тилим эпсиз бай тил. Мисал этип айтайым, орусча снег идёт, платье идёт, человек идёт дейбиз. Къумукъ тилде буса къар ява, капот ошай, адам юрюп бара. Нечик бай тилдир…
Муаллим – насигьатчы, сырдаш ва къурдаш
Мен къайсы адам булан лакъыр этсем де, ол оьзюню яшавун сюеген касбусуна багъышлагъанны шоссагьат англайман. Неге тюгюл, олар касбусуну гьакъында айтагъанда, бети яна, юзюн сююнч гьислер бийлей ва шондан яхшы касбу ёкъну исбат эте. Мени сёзлеримни эсгерилген школаны директору да гертилей.
– Маржанат Далгьатпашаевна – сынавлу муаллимлени бириси, – дей М-Р. Алхлаевни атындагъы Капиркъумукъ орта школаны директору Казим Казимов. – Ол ишине берилип къалгъан, пагьмулу ва терен гьакъыллы муаллим. Оьтесиз кюйде оьзюню ишин сюе ва ону дарслары яшлагъа бек таъсир де оьте. Ол яшлагъа бек талаплы муаллим, тек шону булан бирге Маржанат Далгьатпашаевна яшланы кёп де сюе, оьзюн сюйдюрюп де бола: яшлагъа насигьатчы да дюр, къурдаш да, сырдаш да. Оьтген заманны ичинде клас ёлбашчы болуп ол 6 класны ёлгъа салгъан. Яшав ёлун тапгъанлар оьзлени кёп сюеген муаллимин унутмайлар, абур-сый этелер, экинчи анасына йимик янашалар. Юзлер булангъы охувчу яшлагъа терен билимлер бермек учун касбусуна нечакъы сюювю, гючю ва гьасирети болма герек…
Маржанат булан лакъыр эте туруп, биз билим беривню алдагъы ва гьалиги къайдаларына гёчдюк.
–Ал заманларда яшланы билим алмагъа къасты, гёз алгъа тутгъан мурады бола, – дей ол. – Бизге алда: «Арив охугъан адам арив яшай», – дей эди, гьали олай айтма болмайбыз. Яшав гёрсетеген кюйде, гьал башгъа болгъан. Биз класда 34 яш охуй эдик. Шолардан 30 яш яшавда оьзлени тапды: генералларыбыз да бар, алимлерибиз де бар, полковниклерибиз де бар, муаллимлерибиз, врачларыбыз, айтагъаным, бары да дегенлей умутларына етишди. Гьали яшланы олай гьасиретлиги, шолай муратлары ёкъ. Оланы терен билимли болма къасты ёкъ.
Гьали бир гюн дарсда Ломоносовну гечебиз. Тынглама сюймейлер. Оьзюнг билесен, оланы гьали башгъа «ломоносовлары» бар. Айтаман, ол гиччи юртдан чыкъгъан, сонг охувгъа гьасиретлигинден уллу шагьаргъа гелген, артда да дюньягъа белгили алим болгъан. Ол белгили алим болгъанда да юрт хасияты таймай болгъан. Шолай бир конгрессге баргъанда, ону тирсеги йыртылгъанны гёрген башгъа алим: «Сени йыртылгъан тирсегингден алимлигинг къарап тура», – деп иришхат этме къарагъан. Ол да: «Ондан алимлик къарамай, шондан башгъа адамны тумакълыгъы къарай», – деп жавап берген. Шондан сонг яшлар иштагьлыгъы булан тынглама башлады.
Айтагъаным, гьали яшланы тамаша этер затлар булан тергевюн тартма ва дарсны узагъында сакълама боласан. Шо хасият магъа анам Дайгьанат Мухтаровнадан гелген. Яшлар гьали къысгъа маълуматланы сюе. Теренге чомулмаса, билим толу болмай. Мен яшлагъа айтаман: «Биз де уллу болуп турабыз, бираздан бизин орнубузгъа сиз гелме герексиз, муаллимлер болуп да, врачлар болуп да, билимигиз болмаса, нечик ишлеме къастлысыз?»…
Гьалиги яшланы муратлары…
«Адам гьакъыллы ва яхшы амаллы болгъан сайын, башгъаланы яхшылыгъын да англай», – деген белгили язывчу Лев Толстой. Шолай, Маржанат Далгьатпашаевна да яшланы яхшы янларын таба. Хасияты ташып гелеген сув йимик буса да, яшлагъа чы нечик де, оланы ата-анасына айтма сёзлер де таба. Бир-бир гезиклерде олагъа да гьайсыз яшлары учун урушагъан гезиклери де болгъан.
–Яшлар яман деп айтма сюймеймен, тек оланы гёз алгъа тутгъан муратлары ёкъ, – деп Маржанат Далгьатпашаевна лакъырын давам эте. –Неге тюгюл, оланы бары да заты бар. Алда нечик эди, гьали нечикдир? Гьали бек арив яшайбыз, ашдан да тойгъанбыз, сюйген затны да гиебиз. Нечик бола, байрам гюн артыкъ аш ашама сюймейген кюй, шолай, гьалиги яшлагъа гьар гюн де байрам йимик. Сав класда 2-3 яш бола охума сюеген, къалгъанлар – орта. Ата-анасына айтсанг да, тергевю аз. Тек олагъа бир зат айтып къара, шоссагьат зенг этер, «къылычын да сувуруп» школагъа гелелер, айтагъаным, яшны якъламакъ учун бары да гючюн сала. Алда муаллим урушгъан буса, айтайым, башына къакъгъан буса да, тарбияны бир къайдасы йимик къабул этиле эди. Гьали оьзлер де тарбия бермей, мундагъы тарбияны да толу гёрмей.
Агьлюдеги низам да осаллашгъан. Алда ата-ана эртенокъ ишге бара эдилер, яшланы да тургъузуп, оланы да ашатып, ишге сонг гете эдилер. Гьали бошлукъ, яшланы школагъа ашатмай йибереген гезиклер де кёп болгъан. Шо да – тарбияны бир канзиси. Алда «октябрёнок», «пионер», «комсомол» деп тарбия канзилер бола эди. Бары да тайды. Гьали де школаларда «пионервожатый» бар, тек «пионерлер» ёкъ. Айтагъаным, яшлагъа гиччиден тарыкълы тарбия береген ва низамгъа салагъан къуллукълар ёкъ. Гьали шо ишлер клас ёлбашчыны уьстюне салынгъан. «Патриот» деген ватанын, элин сюегенлик англатыв да тая бара. Яшлар гьали Интернетден, телевизордан сав дюньяда не болуп турагъанны биле. Шонда къайсы тарбияны да бузар берилишлер де кёп чю.
Бир керен школагъа коррупциягъа къаршы лакъыр этмеге ич ишлени къуллукъчулары гелди. Тюрлю-тюрлю мисаллар гелтирип хабарлайлар. Чыдамадым, туруп айтаман: «Бу яшлагъа не дейсиз? Мен буланы ата-анасы гьар манатны нечик къазанагъанны билемен. Юртда коррупция ёкъ, олар ону телевизордан кёп гёрелер. Балики, сизге башгъа ерге барма герекдир?». Яшланы тарбиялавда янгы къайдалар ойлашма тюше, оланы яшавгъа гьасирет этме герек. Билемен, уьйде алда йимик тергев де ёкъ, охумайлар, шону учун да гьар муаллим оьзюню дарсына гелген яшлагъа шо 45 минутну ичинде сама билим берме герек. Шо – бизин борчубуз, шо бизин ишибиз ва намусубуз…
Алма терекни тюбюне гьармут тюшмей…
Маржанат Далгьатпашаевна – герти муаллим, шолайлар яшланы яшавгъа къаравун алышдыра. Шолайлагъа ошама сюесен, неге тюгюл де олар ишине юреги булан берилип къалгъан адамлар. Олагъа савгъатлар да тарыкъ тюгюл, макътавлар да. Олар оьзлени ишин жаны-къаны булан кюте. Охувчу яшлар булан бир тилде сёйлей, герти яшавгъа гёзюн ача, оьзюню бажарывлугъу булан юреклеринде умутлар тувдура ва шону къоллама, кютме имканлыкълар бере. Шолай муаллимлеге макънатиси бар адамлар дей, неге тюгюл ол оьзюне яхшы амалланы, яхшылыкъны, сююнчню тарта ва шоланы охувчуларына пайлай.
Маржанат Далгьатпашаевна да шолайлардан, ол яшлар булан тюгюл, оланы ата-анасы булан да, муаллим иш ёлдашларына да шолай янаша. Шону учун ону сюе, огъар тынглай. Бугюнлерде шолай муаллимлер етишмей. Ону къастлыгъы да «Россияны умуми билим алывуну гьюрметли къуллукъчусу» деген белги булан къыйматлангъан. Дагъыстанны ат къазангъан муаллими неге тюгюл? Шолай ат берилмесе де, Маржанат Далгьатпашаевна кёпден берли шо атны юртлуларындан ва билим берген яшлардан алгъан. Шо буса къайсы савгъатдан да яхшы.
Ол оьзю булан бир класда охугъан улангъа баргъан ва татувлу агьлю къуруп яшай. 6 яшны тапгъан, тарбиялагъан ва уьй-эшикли этген. Бир къызындан къайрылары муаллим касбуну сайламагъан. Тек олар не касбуда ишлей буса да, анасы йимик ишин мекенли кютежекге инанасан, неге тюгюл, алма терекни тюбюне гьармут тюшмей.
