Шаир Набиюлла Магьамматов оьзюню адабият яратывчулугъунда проза къайдада язылгъан асарлагъа да агьамият бере. Бираз алда Дагъыстан китап издательствосунда ону «Обур мишик» деген китабы да чыкъды.
Хабарлар яшланы, къыр жанланы, уьй жанланы гьакъында айтылса да, адамны яшавуну тюрлю-тюрлю янларын суратлап, уллулагъа да ойлашма таъсир этеген кюйде язылгъан. Оланы кёплери тапшурма къайдадагъы асарланы эсге сала, яхшыны-яманны, аривню, эршини ва яшавдагъы тюзсюзлюклени юзюн ача.
Газетни бугюнгю адабият сагьифасында Набиюлла Магьамматовну шо меселдеги хабарларындан бир нечеси бериле.
Адабият бёлюк.
Шекер ва Туз
«Мен дюньяда инг де татлимен», – деп, Шекер бичимлерин тутгъан.
«Мен де татлимен чи», – деген Кампет де.
«Мен де татлимен», – деп чыкъгъан башгъа якъдан Къажар гьалива. Кокан, Шаптал, Юзюм, Баъли, барысы да: «Мен де, мен де, мен де», – деп йибергенлер. Шекер дагъы да: «Сизин барыгъыздан да мен татлимен», – деп базынгъан. «Мен чинк де татли экеним саялы, Хожайын мени барыгъыздан да кёп сюе, такъчада лап оьрге сала», – деп де къошгъан.
– Сюймей, – деп, Туз шыплыкъны бузгъан. Мени кёп сюе. Мен аччыман, тек Хожайын сени йимик ялпакъ ойлашмай… Ол мени сенден кёп сюе…
– Ха-ха-ха, хи-хи-хи, хо-хо-хо, хы-хы-хы, – деп, татли затлар кюлеп йибергенлер. Туз оланы тойгъунча кюлеме къойгъан сонг, булай деген:
– Гелигиз, Хожайынгъа сорайыкъ. Адам гетип барагъанда, Шекер де, Туз да ягъада токътайлар. Тек Адам тез-тез Тузну алып башын сыйпай. Къалгъан татли затлар тамаша болуп къалалар, себебин сорай, Адам да булай деген:
– Озокъда, Шекер де тарыкъ, тек туз болмаса, не Самурсакъны, не Согъанны, не де Памидорну, не де Картопну татыву болмай. Туз болмаса, Этни, Чабакъны къакъ этип болмайман.
Туз тузлу, тек ону оьлчевлю къолласа, бары да затгъа татыв къоша. Сонг да, Шекер, Туз сени учун да пайдалы.
– Нечик? – дей Шекер.
– Нечик болсун… Тузну тузлулугъу болмагъан эди буса, сени татлилигингни абуру болмас эди, – деп къангъынча кюлеген.
Сурат ва Рамка
Бир гюн Сурат, оьзюдей арив Рамкасына къарап кюстюнген:
– Гьейлер, не себепден мени есим мени шу арив Рамкагъа салып илген экен? Мен булай да аривмен чи. Мени аривлюгюм таман тюгюлмю?
– Тюгюл, – деген Рамка, Суратны ойларын англап.
– Сени аривлюгюнг – бир, мени аривлюгюм де – бир. Оланы къошса, эки аривлюк бола. Эки аривлюк буса къаравчугъа эки керен кёп таъсир эте… Англадынгмы?
Шу арада къаршы болуп къалгъан Художник, ювукъ гелип, Суратны бетин сыйпап, гёнгюн алгъан.
– Ёкъ, Сурат. Мен о Рамканы сени аривлюгюнге аривлюк къошаман деген мурат булан салмагъанман. Мен сени аривлюгюнгню дюньяны аривлюклеринден ва эршиликлеринден айырмакъ учун, сайки, сени аривлюгюнге дазу – бару гьисапда салгъанман, – деген.
– Гьейлер, аривлюкню де дазулары бола экен, – деп, Сурат дагъы да кюстюнген.
Ит ва Ирк
Къойчуну Ити гиччи заманындан берли къойлагъа сутур болгъан. Оланы чинк де къуйрукълусун тутуп ашамагъан сонг не хайыр эди деп кёп ойлашгъан. Болса да, къойчудан къоркъагъаны саялы, къойланы бирисине де тиймеген.
Шоллукъда, Ит къарт бола. Тек ону башындан шо баягъы «къойлагъа чомулмакъ» деген ой таймай.
Гьали энни мен узакъ къалмай оьлемен, къарт да болгъанман, къайырмас, бир мурадыма етип сама гетейим дюньядан деп, ол бир гюн онгай табып, сиривдеги лап семиз Иркге чомула.
Чомулса чомулсун, тиш батдырып болмай. Неге тюгюл, Итни тишлери барысы да тёгюлюп битген болгъан. Не гьаракат этсе де бажарылмай. Сиривдеги оьзге къойлар бу ишни гёрюп тамаша болалар. Олар шонча йыллар Хожайынгъа гьалал къуллукъ этген Итни мурадын англамай. Масхара этип Ирк булан ойнайдыр деп къоялар. Къойчу да тап шолай ойлашгъан.
Сонг ол барып Итни башын сыйпап: «Ай сени де, Къалбац, къарт болгъансан. Тизив итим эдинг. Шунча йыллар магъа гьалал къуллукъ этдинг», – дей.
Тек Ит Хожайынны оюн англамай, оьзю Иркни ашама сюйгенни Хожайын билди, билсе де урушмады. Бирден-бир Итни кепи бузула.
Сиривден ягъагъа да чыгъып, о бир тёбечикни уьстюнде де ятып, пашман болуп ойларын узата: «Оьмюрюм зая гетди… Хожайын да къоя болгъан экен магъа маллагъа чомулмагъа. Муна, урушмады чы… Пуч этдим оьзюмню. Маллагъа буса ондан эсе мен кёп къаравул этгенмен… Оьзюм буса бир къой сама ашамадым. Хожайын ашайгъанда алдында ятып телмирип турдум, муна шулай къарт болгъунча, шу даражагъа чыкъгъынча. Берсе ашай эдим, бермесе не этейим…
Сирив гетип барагъанны гёрсе де, ол сиривню артындан гетмеген. Турмагъа эринип, шо ятгъан еринде къалгъып, юхлап, дагъы турмай да къалгъан.
Будай бюртюкню канты
Мен алда будай эдим. Арив шат яшай эдим. Мени башымны йылы еллер кёп сыйпады, йылы янгурлар мени кёп кириндирди. Мен бек насипли яшмандыр деп тура эдим. Сонг мен уллу болдум. Озокъда, къартлыкъ гелгинче, оьлгюнче оьзюмню артымдан яшлар-башлар къойма сюйдюм. Тек бир гюн, къайдан гелди, кёк кёкюрейгенден де къоркъунчлу авазы булан гелген комбайн юмарлап ютуп, мени йимик минглени арасына къошду, темир-тюмюрю булан чайнап, чыгъарып, машинлеге ташлап гетди. Алып барып бир ерге тёкдюлер. Шонда да кёп заман къоймады, эки ташны тюбюнден чыгъарып, мени йимик кёп будай бюртюклерден ун этдилер. Сонг бизин уьстюбюзге сув тёгюп, мая къошуп, пышгъыртып бек зулму да этип, хамургъа айландырдылар. Хамур кююнде де кёп къоймады. Кюннелер этип, къызгъан печни ичине салдылар. Сонг мен чёрек болдум. Чёрек кююмде де кёп къалмадым. Эки гюн тюкенде ятдым. Бир адам языкъсындымы, билмеймен, уьюне алып гетди. Къырыйымдан гесекни гесип алып, къалгъанымны чёп ящикге ташлады.
Онда да кёп къалмадым. Элтип авлакъгъа тёкдю. Шонда ятып оьлме онгарылып тура эдим, бир ит гелип алып мени ютду. Мен ону къурсагъында да кёп ятмадым. Къайтып ерге чыкъдым.
Гьали, муна, ерде де ятып, оьтген, гетген яшавумну гьакъында ойлашаман: «Мен ким эдим?.. Гьали буса мен киммен…»
Тавшанбек алимни таклифи
Институтда дарс береген Тавшанбек бир заманда да къатыны булан эришмеген болгъан. Эришме заман да боламы, болса да, тил де моюй чу. Сав гюн лекцияларда сёйлей туруп, моюп, уьюне къайтгъанда, бу диванда да янтайып газетлеге де, телевизоргъа да гёз къарата туруп, къатынына тынглай болгъан. Къатын сёйлей, бу тынглай. Тынглай десем де тюз болмас, тынглайгъан болуп тура болгъан. Къатыны да Тавшанбекни бу кююне рази болгъан, эри булан эришмей, урушмай кёп йыллар яшагъан.
Тек, нетерсен, бир гюн Тавшанбекни ишден тайдыралар. «Пенсиягъа да чыкъгъансан, кёп савбол, баракалла», – деп муну кресло да булан савгъатлап, уьюне бакъдыра.
Нечакъы сюймесе де, Тавшанбек гетме борчлу бола. Бир жума да гетгинче, булар экиси де эришме башлай. Башламаймы дагъы, сав гюн сегиз, тогъуз сагьат токътамай студентлеге сёйлеп уьйренген адам уьюнде алда йимик сёйлемей туруп болмай чы. Бир ай да битгенче къатыны мундан айырыла. Тавшанбек бу ишге, озокъда, къыйнала, къыйналса да, тилесе де, къатыны: уьйренген тил токътамас деп къайтмай. Сонг ол оьзю ишлеген институтгъа барып, шо охув ожакъны ишине разисизлик билдире. Дарс беривню башгъа къайдасын таклиф эте. Энни онда дарс да сёйлеп, студентлени тынглатып турмайлы, гележегин де ойлашып, заманда бир токътап, студентлеге де сёз берелер.
Кюлтюс къоянны биринчи сапары
Кюлтюс къоян Ширавталада яшай болгъан. Оьзюню яшавуна о бек рази болгъан. Шюкюр Аллагьгъа, ашама да бар, яшама да бар; къатыны, яшлары дегенлей – бары зат бар… Гьасиликалам, Кюлтюс Къоянны оьтген, гетген яшавуна гьеч тюк чакъы да гьёкюнчю болмагъан.
Тек бир керен Кюлтюс Къоян аякъларымда еллерим бар деп, сувда ятмагъа башгъа агъачлыкъгъа санаторийге бара.
Бу башгъа ерде къоянланы яшайгъан кююне къарап, Кюлтюс Къоянны дамагьы чыгъа. Гертилей де, мундагъы къоянланы яшаву-ашаву, турушу шайлы къолай болгъан.
Къатынгишилер де бу якъда арив экен… Оланы яшлары да арив болмагъа герек деп ойлаша Кюлтюс.
Оьзюню яшаву шо тунукъ Ширавталада оьтгенине гьёкюне. Къайтма тюшгенде чи, ону яшавдан гёнгю чыгъып да къала. Не этерсен, къайтмаса болмай. Нечакъы айтса да – ожагъы. Къайта. Болса да, алда йимик яшаву ону сююндюрмей. Ону бары затдан гёнгю тая, пашманлыкъ, санталыкъ басып, аза. Ол яшавум зая гетди шу Ширавталада деп ойлаша болгъан. Арадан заман оьтюп, баягъы, сапарын унутма башлай, бираз къолай бола.
Бир йылдан къоянны дагъы да санаторийге йиберме сюелер.
Тек бу гезик, докторлар нечакъы къарышса да, Кюлтюс сувда ятма шабагьатланмай. «Къой, мен санаторийге барып, бутларымны сав этемен деп юрегимни аврутуп къайтгъынча, бутларым авруп турса да къайырмас», – деп, бармай.
Не этсе де, ону рази этип болмагъанлар.
Аювну уллу гьакъылы
Сав йылны узагъында Аювну юхусу къачып, ойлаша тургъан. Ойлаша туруп, Аюв уллу гьакъыл таба. Язбашда гьакъылны оьзге жанлагъа да айта. Жанланы, Аювдан биз кёп билебиз деп турагъанлары ону тапгъан «гьакъылына» тергев бермей къоя, ондан томакълары буса, «гьакъылны» толу англап бажармай. Шоллукъда, Аювну «уллу гьакъылын» Аювдан даражасы оьрде деп саналгъан Порсукъ таба. Огъар да артыкъ англайгъанлар къулакъасмай къоя, томакълар ону англамай, «гьакъыл» Порсукъну оьзюнден ари чыкъмай къалгъан.
Арадан дагъы да кёп йыллар гетип, инг де гьакъыллы деп гьисап этилген къыр жанланы пачасы Къабанны оюна шо баягъы бир заман Аюв тапгъан «гьакъыл» гелип къала. Къабан ону айтгъанда, бир гёнгюлден бары да жанлар арив гёрелер, шоссагьат яшавгъа да чыгъаралар. Гьона, шолай, Аювну башында он беш йыллар алда тувгъан шо «гьакъыл», артда да Къабан тапгъан «гьакъыл» оьзлени бек чалтлыкъда алгъа элтегенликге шеклик этмей болгъанлар.
