А-В. Сулеймановну 110 йыллыгъына
Дагъыстанны халкъ шаири Абдул-Вагьап Сулейманов 1930-нчу йыллардан тутуп, 1990-нчы йыллагъа ерли къумукъланы чебер адабиятын оьсдюрювде къастлы кюйде гьаракат этген. Етмиш йылгъа ювукъ оьзюню яратывчулугъуну натижасында ол адабиятны проза, поэзия, драматургия тармакъларында, чебер таржумада, адабият танкъытда, публицистикада яратгъан асарлары къумукъ адабиятны да, савлай дагъыстан адабиятны да байындыргъан.
А-В. Сулеймановну яратывчулукъ ва яшав ёлу бизин уьлкебизни тарихи булан да байланып, милли адабиятыбыз булан да бирче оьсюп юрюген. Ону адабият варислиги гёрсетеген кюйде, чебер яратывчулукъда кёп гезиклер биринчи болуп янгы асарлар яратгъан, сёз байлыгъыбызны артдыргъан, элибизни чебер оюн, пикрусун байындыргъан.
Абдул-Вагьап Бекболатович Яхсайда тувгъан. Яшлай етим къалып, къардашларында яшагъан, етимликни бары да къыйынлыкъларын сезген, мадарлыланы къой сиривюн багъып юрюме тюшген. Янгы, совет девюр гелгенде, ону къысматы яхшы янгъа багъып алышына. Ол Яхсайдагъы школаны охуп битдирген сонг совет къурумлары Дербентдеги педагогика училищеге охума бакъдыра. Ону битдирген сонг, 1926-нчы йылдан башлап, школада муаллим болуп ишлей. Шо йылларда ону яратывчулукъ иши де башлана. 1930-нчу йылларда ол район газетде ва «Ленин ёлу» деген республика газетде ишлей туруп, яратывчулукъ ишин актив кюйде узата. 1930-нчу йылларда ол Дагъыстанда лап да кёп язагъан ва белгили язывчугъа айлана. Шо йылланы ичинде ону он китабы чыгъа – «Инкъылап толкъунлары», «Уьстюнлюкню игити», «Турналар», «Челюскинчилер» ва оьзгелери.
1937-нчи йыл А-В.Сулеймановну Москвагъа, чебер адабиятны ва марксизм-ленинизмни асарларын таржума этеген редакторланы центральный курсларына охума бакъдыра. Ондан къайтгъан сонг, Уллу Ватан даву башлангъанча алдын, ол Дагъыстанны язывчуларыны союзуну жаваплы секретары болуп ишлей. Дав башлангъанда Мелитополь, Одесса шагьарланы азат этив ябушувларда, Днепр учунгъу ябушувларда ортакъчылыкъ эте. Шо заман ол «Дослагъа», «Днепрни Игити» деген йырланы яза. Уллу Ватан даву битген сонг Япония булангъы давларда да ортакъчылыкъ эте. Къызыл Юлдуз орден ва кёп санавда медаллар булан савгъатлангъан.
Давдан къайтгъан сонг да ол жаваплы къуллукъларда ишлеген. Дагъыстанны язывчуларыны союзуну правлениесини председатели, «Дагестанская правда» газетни редакторуну заместители, А-П.Салаватовну атындагъы Къумукъ музыкалы-драма театрны директору, сонггъа таба адабият бёлюгюню редактору болгъан. Бу къуллукъда ишлей туруп, ол драматургиягъа айрыча тергев берген. «Давда той», «Алякъай ва Телякъай», «Айбике» ва кёп оьзге пьесалары Къумукъ театрны сагьнасында ойналгъан.Таржумачы гьисапда ол Вольтерни, Кальдерону, Пушкинни, Лермонтовну, Низамини, Р.Гьамзатовну ва оьзге язывчуланы, шаирлени асарларын гёчюрген. Яратывчулукъ гьаракаты булан отузгъа ювукъ чебер китаплар, аслу гьалда поэзия асарлар чыгъаргъан. Ону китаплары Москвада орус тилде «Моя тропа», «Судьба моя» ва оьзге атлар булан да чыкъгъан. «Давда той» деген пьесасы учун Гь.Цадасаны атындагъы республика савгъатгъа лайыкълы болгъан. Дагъыстанны халкъ шаири деген ат берилгенлик де ону дагъыстан адабиятгъа этген гёрмекли къошумун исбатлай.
Социалист къурулушну вакътисинде адабиятны идея маънасы гьакимиятны къаравуну тюбюнде, партия къурумланы къарарлары булан яшавгъа чыгъарылып юрюген. Аслу темалар – инкъылапдан алдагъы яшавну танкъыт этив, коллективлешдиривню пропаганда этив, совет янгылыкъланы арагъа чыгъарыв. «Колхозлар къурмагъа Аллагь буюргъан» деген хабары ва «Уьстюнлюкню Игити» деген повести шо вакътилерде айры-айры китаплар болуп чыкъгъан. Автор бу асарларында къумукъ фольклорну уста кюйде къоллап бажаргъан.
Ол табиатны суратлавну алда къумукъ адабиятда болмагъан кюйде къайдаларын, янгы къайдасын къоллагъан деп де айтма ярай. Ону бир-бир асарлары заман талап этеген кюйде танкъыт булан да байлавлу. «Политотделге арза» деген асарында ол уллу хозяйствода сакълангъан уьй жанланы атындан хозяйствону гьакимлерин танкъыт эте. «Турналар» деген айры китап болуп чыкъгъан асарында буса ол турналардан таба Парижни, Лондонну ишчи халкъына саламлар йибере туруп, советлер уьлкесини уьстюнлюклерини гьакъында айта.
А-В. Сулейманов – къумукъ ва дагъыстан поэзияны поэма жанрына аслу къошум этген автор. «Вали булан Мария», «Нюржанат», «Заманны адатлары», «Тюш», «Давут булан Зумрутну тою» ва башгъа поэмаларындагъы игитлер алдагъы ва совет заманны яшавун суратлай. Совет замандагъы яшав макътала. Шо замангъы яшав гьалланы оьзю яратгъан келпетлер булан уста кюйде, чебер сёзню гючю булан гёрсетме бажаргъан.
«Челюскинчилер» деген поэмасы документли материаллагъа таянып, совет алимлени экспедициясына багъышлангъан. Бу поэма шо девюрде яшлар учун язылгъан лап да уллу, мекенли ва таъсирли асар болуп токътай. Шо йылларда янгы яратывчулукъгъа гиришип турагъан белгили танкъытчы К.Султанов да А-В. Сулеймановну яратывчулугъуна негьакъ оьр багьа бермеген. Ол язгъан юбилей макъала ва яратывчулукъ портрет авторгъа берилеген оьр багьаны аян эте.
1960-нчы – 1980-нчи йыллар – шаир, язывчу, драматург А-В. Сулеймановну яратывчулугъуну лап да оьсген, чечекленген заманы. 1960-нчы йыл айры китап болуп ону «Уьст болгъан сююв» деген уллу асары чыгъа. Поэманы игитлери Батыр ва Аминат, давну къыйынлыкъларындан, яшавну кёп тюрлю четимликлеринден оьтюп, оьзлени къысматын ясай, сюювюн сакълап бажара. Бу асар шиъру къайдада язылгъан роман деп белгилене. Къумукъ адабиятда бу жанр биринчилей къоллангъан. Шо йылланы ичинде ол орус охувчугъа да белгили бола. Бирини артында бири орусчагъа гёчюрюлген поэзия китаплары чыгъа.
Шаир лирика шиъруларында адамны инче гьислерини тазалыгъын, бир-бирине аминлигин оьзюню яшав сынаву булан ачыкъ кюйде гёрсетме болгъан. «Аривюм», «Мари», «Ногъай къыз», «Учительница» деген асарларында герти гьислени суратлама болгъан. Даимлик гьислени, сюювню, дослукъну ол игитини ич яшавундан алып, философия даражада гёрсетме бажара. Авторну шолай асарлары – заманлыкъ асарлар тюгюл, даим де оьзюню охувчусун табагъан асарлар. Сююв гьакъдагъы, ич аралыкълар гьакъдагъы, адамны ругь байлыгъыны гьакъындагъы асарлар.
Ахырынчылай айтгъанда, оьтген асруну 70-80-нчи йылларында Абдул-Вагьап Сулеймановну, Аткъай ва Анвар булан бирче охувчу къумукъ ва дагъыстан адабиятны эревюллю шаирлери гьисапда къабул эте эди. Уьчевю де Дагъыстанны халкъ шаирлери деген атгъа да ес болдулар.
М. Гьюсейнов, профессор.
Халкъ шаирни 110 йыллыгъына
Абдул-Вагьап–девюрлени эрени,
Къысматны кёп къыйынларын гётерген.
Етим оьсюп, оьзбашына ёл алып,
Ата юртну Асхар тавдай оьр этген.
Абдул-Вагьап, Дагъыстан халкъ шаири,
Яшлай давгъа оьзюнг сююп гетгенсен.
«Давда тоюнг», сагьналаны янгыртып,
Айгъазидей кёп намуслар кютгенсен.
Давдан сонг да «давлар» булан талашып,
Тюзлюк тутуп, къалкъан болдунг кёплеге.
Тартынмайлы гюлледен, гюнчюлюкден,
Пагьмунг булан башынг етди кёклеге.
Язгъанларынг эсделиклер Яхсайгъа,
Яхсай сувдай тавуш этип яшайсан.
Сен тувгъанлы юз он йыллар болса да,
Аламдагъы Тангчолпангъа ошайсан.
Адил Бийтемиров.
Яхсай.
