Мени алдымда 75 йыл алъякъда чыгъарылгъан, лап да къанлы, къыргъынлы давну ахырынчы мюгьлетлерин гёрсетеген, уллу тарихи маънасы ва агьамияты булангъы эки сурат. Къайсы буса да бир лакъырда «Уьстюнлюкню байрагъы» деген сёзлер чалынып гетсе, шоссагьат шо суратлар гёз алдынга гелип токътай.
1945-нчи йыл. Май айны 2-си. Танг вакъти. Рейхстагны гюмезлеринден таба дагъытылгъан фашист Германияны тахшагьары къолну аясында йимик гёрюне. Шишасыз сокъур терезелери булангъы уьйлени уьстюнден гьавалагъа къалын къара тютюн гётериле. Шагьарны орамларындагъы топ атылывлар, атышывлар токъталгъаны кёп болмай. Рейхстагны къалкъысында уьч къоччакъ совет асгерчи Уьстюнлюкню белгилейген ал байракъны къагъа.
Хыйлы заманлар шо агьвалатгъа байлавлу суратдагъы игитлени атлары белгисиз къалып турду. Арадан 50 йыл оьтюп, биз оланы таныдыкъ. Игитлени арасында, Дагъыстанны халкъ язывчусу Камал Абуков да айтгъанлай, «къумукъ халкъны белинден тувгъан, Къумукътюзню еллери оьзюне гьайлек йырлар айтгъан» Абдулгьаким Исмайылов болгъанлыгъы бизин миллетни жамият даражасын бирдагъы бир канзиге гётерди.
«Ишге тюшме къарайман»
Мен Абдулгьаким агъавну гьакъында аз-кёп буса да язгъанман, оьзюн де таныгъанман, Игитибизни 100 йыллыгъына «Зов памяти» («Асруланы ангы») деген газетни савлай номерин огъар багъышлагъанман. Тек бугюн мен охувчуларыбызгъа шо суратны чыгъаргъан асгер мухбир Евгений Халдейни къысматыны гьакъында хабарлама сюемен.
Давдан сонг пагьмулу сурат чыгъарывчу хыйлы къыйыкъсытывлагъа тарый. Огъар «халкъны душманы» деп ат тагъылмаса да, ол кёп замангъа ишсиз къала. Архивде Е.Халдейни яшавуна байлавлу къужурлу документ сакълангъан. Ол 1950-нчи йылны январ айында СССР-ни Коммунист партиясыны ЦК-сыны секретары М.Сусловгъа кагъыз яза:
«Гьюрметли ёлдаш Суслов! Магъа гьали 33 йыл бола. 1933-нчю йылдан тутуп мен Совет Союзну Телеграф Агентлигинде ишлеп гелгенмен ва сынав топлай туруп, белгили мухбирлени сыдырасына къошулгъанман. Магъа инг жаваплы тапшурувлар бериле эди. Мен «Днепрогэсни» къурулувуна, биринчи колхозланы тувулунувуна, Донбасны металлургия заводларыны ачылывуна ва шолай кёп оьзге гёрмекли агьвалатлагъа байлавлу суратлар чыгъаргъанман. Хыйлы суратларым центральный газетлени бетлеринде ерлешдирилген.
Уллу Ватан давну биринчи гюнлеринден тутуп, ахырынчы гюнлерине ерли фронтда эдим. Совет Армия булан бирче ал сыдыраларда болуп Севастопольну, Кавказны, Новороссийскини, Керчни фашист елевчюлерден азат этивде ортакъчылыкъ этгенмен. Бухарест, София, Будапешт, Белград, Вена ва Берлин учунгъу давларда да болгъанман. Берлиндеги Рейхстагны къалкъысында чыгъаргъан суратым бары да совет газетлерде чыкъгъан ва гьали де юбилей тархлар булан байлавлу чыгъарылып тура.
Мени ёлдаш И.В. Сталинни Потсдам конференциясындан чыгъаргъан суратларыма ТАСС-ны башчылары оьр къыймат берген. Ондан къайры, Париждеги парахат конференциядан, Нюрнбергдеги халкъара суддан этилген суратлагъа магъа баракалла билдирилген.
Телеграф агентликде 14 йыл ишлей туруп, не партия, не административ якъдан буварыв алмагъанман, низам якъдан такъсырланмагъанман. Шо саялы 1948-нчи йылны октябр айыны 6-сында, сайки, ишлейгенлени санавун кемитмесе ярамай деген багьана булан къуллугъумдан азат этгенде, бек тамаша болдум. Шо мени учун бир де къаравулламагъан иш болуп токътады.
Мени ишимден тайдырмакълыгъыны шо герти себеби тюгюл экенни яхшы англайман. Тек не этсем де, Агентликни башчыларына туврасын айтдырып болмадым.
Шо замандан берли ишге тюшме къарайман. Мен кёп тюрлю редакциялагъа ва къурумлагъа (Совинформбюро, «Огонёк», « СССР на стройках» деген журналлар ва башгъалары) бардым. Олар мени касбу даражамны, бажарывлугъумну биле де туруп, буса да ишге алма сюймейлер. Сайки, мени ТАСС-дагъы ишимден не саялы тайдыргъаныны себеби мекенли тюгюл.
«Огонёк» журналны редакциясы мени бир нече суратымны къабул этди. Тек тюбюне мени фамилиямны салып болмайбыз деп билдирди. «СССР на стройках» деген журнал мени ёлдаш И.В.Сталинни 70 йыллыгъына багъышлангъан алты тарихи- документ суратларымны чыгъаргъан, амма бирисинде де авторну аты эсгерилмеген.
Шолай гьалны дагъы чыдамагъа ярамай деп гьисап этемен. Мени, герти совет ватандашны, коммунистни бир себепсиз ва англатывсуз законлу авторлукъ ихтиярларымны буза ва гьакъыкъатда касбума гёре ишлемеге имканлыкъ бермей. 15 айны узагъында ишсиз тураман. Шо саялы ЦК- дан кёмек излемеге борчлуман».
Евгений Халдейге Сусловдан бир жавап да гелмеген. Пагьмулу сурат чыгъарывчу учун газетлени ва журналланы редакцияларыны эшиклери даимге бегиле. Оьмюрюню ахырынчы гюнлерине ерли агьлюсю булан гиччи тыгъыс коммунал квартирде яшап тургъан. Евгений Ананьевич гечингенде, ону къызы Аннагъа атасын ахырынчы ёлуна тийишли кюйде узатмакъ, гёммек учун борчлагъа гирмеге тюшген.
Милли игитлерини сыдырасына къошгъан
Биз оьзлени артдагъы вакътилерде кёп танкъыт этеген америкалылар оьз тарихине башгъачалай янаша. Олар оьзлени «Уьстюнлюгюню байрагъын» чыгъаргъан суратчысын, Евгений Халдейни касбу ёлдашы Жо Розентальны Милли игитлерини сыдырасына къошгъан. Суратда беш денгиз асгерчи ва санитар 1945-нчи йылны февраль айыны 23-нде Японияны Иводзима деген атавундагъы бийик тавну келлесинде Американы Бирлешген Штатларыны байрагъын къагъа. Сурат США-ны экинчи дюнья давундагъы уьстюнлюгюню аслу эсделик белгиси болуп токътай. Ж.Розентальгъа журналистикада инг де сыйлы деп гьисапланагъан Пулитцер савгъатын берелер. Сурат миллионлукъ тиражлар булан гьар тюрлю альбомларда, почта маркаларда, охув китапларда чыкъмагъа башлай.
Ондан къайры, 1954-нчю йылда Вашингтондагъы белгили Арлингтон асгер къабурланы ювугъунда мемориал комплекс ачыла. Мемориалны ортасында Розентальны суратына гёре этилген уллу мармар эсделик къурулгъан.
Аты айтылгъан эки де сурат чыгъарывчу 1995-нчи йылда Францияны Помпеньян деген шагьарында оьтгерилеген фотожурналистиканы халкъара фестивалында ёлугъалар ва таныш болалар. Фестивальны къурум комитети оланы «Инчесаниятны ва адабиятны рыцарлары» деген орден булан савгъатлай. Биз шогъар нечакъы кюстюне турсакъ да, Халдейни фотожурналистикагъа этген къошумуна тийишли къыймат берив, тарихи ватанындан кёп ареклерде оьтгерилген.
Девюрлени байлавлугъу уьзюлмесин
Бир нече йыл алда мен Россияны Президентини Администрациясына кагъыз язгъан эдим. Кагъызда Москвада Поклонный тавдагъы мемориал комплексде америкалылар оьзлерде йимик Е. Халдейни «Уьстюнлюкню байрагъы» деген суратына гёре уллу, гьайбатлы мармар эсделикни къурмагъа таклиф этген эдим. Тек кагъызым Россияны гьар тюрлю ерлеринден гелеген арзаланы, тилевлени арасында тас болуп къалгъангъа ошай.
Абдулгьаким Исмайылов арабыздан гетгенли 10 йыл бола. Ондан къайры, узакъ да къалмай Уьстюнлюкню 75 йыллыгъын белгилежекбиз. Пачалыкъ этер деп къарап, умут этип турмай, шо масъаланы жамиятгъа оьз бойнуна алып, фонд ачып, акъча маялар жыйып яшавгъа чыгъармагъа заман болмагъанмы экен деп ойлашаман. Бир мюгьлетге гёз алдыгъызгъа гелтирмеге къарагъыз чы – тахшагьарыбыз Магьачкъалада уьч батыр Рейхстагны келлесине байракъ къагъагъан зор эсделик токътагъан. Оланы бириси оьжетли давну ахырынчы белгисин салгъан дагъыстанлы, къумукъ Абдулгьаким Исмайылов деген ой айрыча оьктемлик гьислени тувдура .
Къайсы миллет де янгыз гетген тарихи агьвалатлар булан яшавун къуруп болмай. Гьар наслу шо тарихи барышгъа оьз къошумун этмеге герекдир. Эгер де биз эсделикни масъаласын чечип болсакъ, шо девюрлени, наслуланы арасындагъы байлавлукъ уьзюлмегенин гертилежек.
