Уллу Ватан давну йылларында ону агъусу тиймеген бир агьлю де къалмагъандыр. Ёкъ ерден гелген дав балагьны яманындан нечесе уланлар, къызлар яшав ёлда оьзлер алдына салгъан муратларына етме болмай къалгъан. Тёбенкъазанышлы Абусу Солтанмуратов да – оланы бириси. Ону къысматына да дав йыллар теренден таъсир эте, насибини алдына чыгъа.
Абусу Тёбен Къазаныш юртда 7-нчи класны битдирип, Буйнакск шагьардагъы бухгалтерлер гьазирлейген училищеге охума тюше. Билим алып, ата юртдагъы «Къызыл Октябр» колхозда ишлеме башлай. Касбусу бухгалтер болса да, бажарывлу ёлбашчылар тарыкъ экенге, ону бригадир этип белгилей. Билимли жагьил улан колхозну председателине иш юрютме кёмек эте. 1938-нчи йылда ону асгерге чакъыра.
Эки йыл Беларус республикада асгер къуллугъун кюте туруп, Абусу Солтанмуратов оьзюню алдына салынгъан борчлагъа намуслу янашагъаны саялы, командование ону отпускагъа уьюне йибере. Насипли гюнлер хапарсыздан къайгъылы айырылывлар тувдурагъан вакътиге айлана. Дав башлана. Абусу да тез алгъасап, отпускасы да битгинче, оьзю къуллукъ этеген асгер бёлюкге етише. Асгер ва политика гьазирлигини отличниги, уьлгюлю солдат Абусу Солтанмуратов асгер дав къуллукъчулар, ачыкъ этип айтгъанда, «разведчиклер» гьазирлейген училищеге охума йибериле. Сонг – фронт, дав майдан.
Дав йылланы вакътисинде къазанышлы разведчик, оьз элини эркинлигин якълай туруп, огъар берген антына аминлик болдура туруп, кёп тюрлю къыйынлы мюгьлетлени башдан гечирген. Тек оланы барысындан да дегенлей Абусу бажарывлугъу ва къоччакълыгъы булан сав- саламат къутулмагъа имканлыкълар таба. Ону разведка гьаракатыны гьасиллери булан гележек гьужумлагъа гьазирленивге ойлашып тактика къурмагъа асгер ёлбашчылагъа пайдалы далиллер гелтире. Ону тёшюн безейген Къызыл Байракъ ордени, «Къоччакълыгъы учун» берилген медалы, оьзге медаллары Уллу Уьстюнлюкню ювукълашдырмакъ учун ол этген яхшы гьаракатны исбатлай эди.
Къагьрулу давлар юрюлеген гюнлени бирисинде Абусу Солтанмуратов авур яраланып, госпитальгъа тюше. Ону Киров шагьаргъа йиберелер. Бир бутун гюлле яркъычлар бек бузгъан болгъан. Бутун сав этме бажарылмагъан. Душмандан оьч алырман деген умуту яшавгъа чыкъмай къала. Ол ата юрту Тёбен Къазанышгъа агъач бут булан къайта.
Ону бутун тас этип оьлюмден къутгъарылгъан кюю де тамаша. Оьзю хабарлайгъан кюйде, шо иш булай болгъан.
Атышывланы бирисини вакътисинде Украинада Абусу авур яралана. Шо авлакъдан оьтеген немис солдатлар ону гёрсе де, оьлгендир деп къоюп гете. Муну ювукъдагъы юртда турагъан бир къатын эс этип, уьюне алып бара, яшырып сакълай ва кюй табып, бизин асгерлеге билдире. Олар да тезликде гелип къоччакъ разведчикни санчастгъа элте. Ондан да Абусу госпитальгъа тюше.
Госпитальдан агъач бут булан чыкъгъан старший лейтенант Солтанмуратовну къысматыны бир гесеги белгили лётчик-истребитель Маресьевни къысматына бираз ошашлы гелегени тергевню тарта. Ол да госпитальдан чыкъгъанда оьзюн уьйге йибермесин деп талап эте болгъан. Озокъда, лётчикге самолётда олтуруп учма протез бут булан айтардай четим болмай буса да ярай. Яяв асгерде агъач бут разведчик касбуну кютмек учун къыйышмай болгъандыр дагъы, Абусуну тилевю къабул этилмей. Ону комиссиядан чыгъарып, асгер къуллукъдан азат эте.
Къазанышлы къоччакъ улан Уллу Ватан давну фронтундан ата юртуна къайтгъан вакъти ва сонггъу йыллар савлай уьлкени юрт хозяйствосун, промышленностун бузулгъан юртланы ва шагьарланы аякъгъа тургъузмакъ учун къайратлы загьмат фронтуну вакътиси болгъан. Онда да Абусу Солтанмуратов ана топурагъында, алда ишлеген «Къызыл Октябр» колхозда пенсия чагъына етишгинче загьмат тёге.
Мен Абусу агъавну яш чагъымда юртда кёп гёре эдим. Ол юрюйгенде, онг къолуна тутгъан асатаякъны да кёмеги булан агъач бутун хынцыллата туруп абат алагъан кюю мени эсимден таймагъан. Ону къаравунда герти оьктемликни де гьис этмеге бола эдинг. Заманда бир узун мыйыкъларыны учларын сыйпай туруп, оьрге багъып гётереген кюю де бар эди. Башына гиеген бухари бёркю де ону гьар заман да бир кюйде таза ва исбатлы бола эди.
Абусу агъавну таныгъанлар ону школагъа кёп чакъырып, яшлар булангъы ёлугъувларын да унутмагъанына мен шеклик этмеймен. Биз огъар къарап, ол суратлап сёйлейген дав агьвалатланы гёз алдыбызгъа гелтирип билмесек де, ону юзюнде, сёзюнде къоччакълыкъны аламатын гёрюп билгенибизге гьали де мюкюр болабыз.
Ёлугъувланы вакътисинде Абусу агъав бир де макътанмай эди. Ол бир нече мюгьлетлени де гьар ёлугъувда такрарлап турмай эди. Тек биз, яшлар, ону тёшюндеги орденлеге, медаллагъа къарап, алдыбызда олтургъан адам герти давларда къоччакълыкъ гёрсетген адам экенине инана эдик. Ону къоччакълыгъы ва туврачылыгъы башгъача янындан да гёрюнюп гетеген гезиклер бола эди. Эсимде бар, шолай бир ёлугъувда ол къаршысында олтургъан оьзге ветеран оьзю этген ишлени такрарлап йибергенде, къазапланып, ону тийишсиз макътанагъанын бёлюп сёйледи. Сонг ону булан эришип де алды. Булар барысы да Абусуну къанында, къоччакълыкъдан къайры, тюзлюкню, адилни якълайгъан хасияты да бар экенин англата эди.
Дав фронтдан Совет Армияны офицери, старший лейтенантны чини булан ата юртуна къайтгъан Уллу Ватан давну сакъаты Абусу Солтанмуратов Къазанышдагъы колхозда гьар тюрлю къуллукъларда ишлеп турду. Бухгалтер, складны заведующийи, колхозну председателини заместители болду. Ол уллу колхозну тюнтюв комиссиясыны члени ва юртну тамазалар советини члени этилип де гьаман сайлана эди.
Бир гезик Абусу агъав мени де «ябушув майдандан къутгъаргъаны» эсимде къалгъан. О йыллар ол, абурлу тамаза, Къазанышдагъы бир тирменде тирменчи болуп ишлей эди. Уллу болса да, ишсиз турма сюймейген адам, юрт тирменни там сагьат йимик тюзевлю ишлетип, юртлулагъа будай, гьабижай ун этмек учун гьаракат юрютген.
Гьона шо уллу чанчелеги булангъы сув тирменни алдында Абусу агъав скамейкада олтуруп яда тирменташгъа гесевюч булан чёкюч ура туруп бола эди. Биз, гиччи яшлар, оьзенде кавлар этип кирине эдик. Тирмен Къазанышны да, ону бир авулу гьисапланагъан тёбечик ерде ерлешген Бетавулну да ортасындан агъагъан оьзенни къырыйында эди.
Шо гюн оьзенде киринегенде ёкъ ерден къазанышлы яшлар бетавуллулар булан эришип, ябушуп йибердик. Мени къашымны уьстюне бириси атгъан таш тийип, бетиме къан акъма башлады. Ону эслеп, Абусу агъав командир тавушу булан къычырып яшланы тозуп къойду. Мен гетмей, сув ягъада бетимни жува эдим. Ол къырыйыма гелип, таш тийген ярамны гёрюп, кисесинден къолъявлукъ чыгъарып байлады ва уруша туруп, къолумдан тутуп тирменге элтди. Тирмен тартып турагъан къатынгишиге: «Шу яшны алып барып юрт поликлиникагъа гёрсет», – деди. О къатынгиши де мени элтип хирурггъа гёрсетди.
Бугюн йимик эсимде, унутмагъанман, институтдан сонг юртгъа ишлеме гелип турагъан, сонг аты айтылып районда да белгили хирург болгъан Айнутдин Минатуллаев, масхара этип магъа: «Къайсы давда эдинг?» – деп сорады. Сонг ол ярама къарап, болгъан кюйню де англап, мени гелтирген къатынгишиге: «Яхшы чы Абусу агъав гёргени, эслемеген эди буса, къан агъылагъанын токътатма бажарылмас эди. Ярасы уллу чу…», – дей туруп, мени къашымны уьстюнде сюегине ерли ачылгъан ярамны эки еринден тикди.
Гертиден де, Абусу агъав, оьзю бир оьктем гиши йимик гёрюнсе де, ону юреги рагьмудан толгъан эди. Чомартлыгъы, къаттылыгъы ва айыкъ эси булангъы тамаза эди.
Уллу Ватан давну йыллары – къайсыбызны да теренден ойлашдырагъан, къайсыбызгъа да таъсир этеген девюр. Абусу агъав йимик, давну акъубаларын гёрюп, ондан сонггъу йылларда да гьалал яшагъанлар къайсы юртда да, авулда да болгъан экени аян. Олар – элни якълав борчун да, яшавдагъы къайратлы загьмат тёгюв борчун да мекенли кютген адамлар. Оланы унутуп къойма ярамайгъанны англамакъ – бизин борчубуз. Шону биз де мекенли кютме болурбуз деп эсиме геле.
Бир вакъти мен уллу иштагь эте эдим
Ёммакъланы игитлери нартлагъа.
Энни буса мени бары да алгъышым –
Ватан давда уьстюн гелген къартлагъа.
Яшавумну, гюнюмню шат яшайгъан,
Насибимни аслам пайы оларда.
Давчуланы чорт сындыргъан беллерин,
Къызыл байракъ тутуп къатгъан къолларда.
Абур, гьюрмет сизге гьар гюн тийишли,
Ватан давда уьстюн гелген аталар!
Сиз душманны къувуп япгъан дазуда
Сиздей къоччакъ яшлар бугюн къаталар.
