Бир гюн шагьар орамдан оьтюп барагъанда тезги танышым Анварбек Култаев ёлукъду. Сорашып битгенде, ол мени булан лакъыр этме сюегенин англатды. Не муратда деп де сорамадым. Неге тюгюл, белгили ногъай шаири мени булан терен тюшюп не буса да бир маъналы сёз юрютме ойлашгъанны англадым. Шо лакъырлашыв сизин тергевюгюзге де бериле.
– Анварбек, сени юрегинге тюшген бир зат чы бар. Ону маънасы къайсы яндан геле?
– Маънасы эки сёз булан булай. Къумукълар да, ногъайлар да – гьар заманда да бир-бирине табылып, бир-бирин англап, хоншуда яшап, къурдаш аралыкълар болдуруп гелген къардаш халкъ. Мен къумукълардан гёрген яхшылыкъланы бир де унутмагъанман, сагъа да шолардан бир нечелерин айтмагъа сюемен.
– Нечик эсинге тюшдю булай пикрулар?
– Себебин де айтайым. Белгили къумукъ инкъылапчы Зайналабит Батырмурзаев ногъайча йырлама сюемен деп айтгъан болгъан анасына бир керен. Шо мени бек ойлашдырды. Анасы огъар къайсы тиллени билесен деп сорагъанда, ол оланы эсгерип, ногъайча яхшы сёйлеп билегенимден къайры, йырлама да сюемен деген.
Озокъда, Зайналабит ногъайлагъа абур этмей болгъан буса, ногъай тилни де уьйренмес эди. Гиччиден ол ногъайлар булан къатнашмагъан. Аштарханда охуйгъан заманында къатнашгъан.
–Къумукъланы гьакъында биринчилей сен къачан ойлашма башладынг?
– Терекли-Мектеп школада охуйгъанда бизин класда алты къумукъ яш бар эди. Уланлар къурдашларым эди. Къызлар айрокъда магъа туврадан таъсир этди. Шо заман болгъан буса да ярай къумукълар деген миллет бар экенине агьамият бергеним.
Магьачкъалагъа гелгенде къумукъ шаирлер, язывчулар булан тыгъыс аралыкъ юрютюп тургъанман. Къумукъ тилни де ана тилим йимик ювукъ гёргенмен. Магъа яшавумда гьар заман къумукълар булан къатнашып яшама да насип болду.
– Анвар Гьажиевни де сен кёп эсгересен.
– Анвар, Аткъай, Абдулвагьап, Камал Абуков – булар магъа тарыкъ болса, къурдаш да, къардаш да болуп тургъан адамлар. Яшавумда мен биринчилей сёйлеген шаир – Анвар эди. Ону булан лакъыр этсенг, оьзюнг де язма сюе эдинг. Ондан шаирлик гьислер тёгюлюп геле эди деп айтсам да, тюз болажакъ. Мен ногъайчагъа ону «Авузгъа бош акъ бабиш» деген асарын да гёчюргенмен. Бизин «Байтерек» журналда чыгъара тураман.
– Билемен, белгили къумукъ шаир Шарип Албериев де сени ювукъ къурдашынг эди.
– Шарип булан кёп айлангъанбыз бирче. Ол бек тамаша адам эди.
– Сен ону нечик хасиятларын ушата эдинг?
– Ол уллу булан да, гиччи булан да бир йимик ювукъ аралыкълар тутуп бажарагъан улан эди. Ону булан гьаллашма да ажайып тынч эди. Юлдуруп сёйлемейгени, туврасын айтагъаны мени учун да кёп таъсир этди. Шарип яшагъан чакъы оьмюрюнде, бир-бирин таныйгъанлы Расул Гьамзатов булан да къурдашлыкъ юрютюп турду. Огъар да айтагъанын туврадан айта эди. Тек ойлашмай да Шарип сёйлейген адам тюгюл. О саялы да ону таныйгъан адам огъар абур эте эди. Расул Гьамзатов да ону сёзюне къулакъасып тынглай эди.
– Анварбек, бир гезик сен къумукъланы бир мажлисинде: «Мени ногъай чёллю къылыкъларыма къумукъ тюзню тюслери де къошулгъан», – деп айтгъан эдинг. Мен чи англайман, тек бираз ачыкъ этип айтсанг яхшы болур деп эсиме геле.
– Гьар адам ким булан къатнашгъанындан ону хасиятлары, къылыкълары да алышына. Ногъайланы мен оьзюмню жанымны йимик сюемен. Шолай, къумукълар да магъа ювукъ. Мен яшавумда ногъайлардан эсе къумукълар булан кёп къатнашгъан бусам да ярай. Радиода ишлейген заманда да сизин къумукъ редакцияда ишлейген 15-ге ювукъ адам бар эди о заман, оланы барысы булан да мен къурдашлар болуп тургъанман. Тилибиз бир, хасиятларыбыз ошай. Сиз де, биз де миллетлер гьисапда да бир-бирибиз булан сыкълашып яшама тарыкъбыз. Бир заманда да къумукъ ногъайны гьакъында яман ойлашмагъан.Ногъай да къумукъну гьакъында яман сёз айтмагъан. Неге? Неге тюгюл, эки де миллет бир-бирине зараллы ишлени этмеген. Сен англайсан чы мен не айтма сюегенни?
– Англайман, Анварбек.. Ногъай халкъ – бек терен тамурлардан дагьни сезип яшайгъан миллет. Бырынгъы халкъ. Гьалиги заманда сизге де ана тилигизни, миллет даражагъызны сакъламагъа къыйын.
– Тюз айтасан. Бизге Дагъыстанда къумукълагъа аркъа таяп яшасакъ да ярай. Иниси агъасына аркъа таяп билген чакъы, ону абуру кемимей, арта.
– Сени эсинге гелеген кюйде, буссагьатгъы вакъти миллетлени арасындагъы къурдашлыкъны, дослукъну беклешдирмек учун не этме герек?
– Гьаллашыв дос аралыкъланы беклешдирегени тезден белгили. Бир-биревге къонакълай кёп юрюме тарыкъ. Бир керен де мен артдагъы 20 йылланы узагъында Ногъай районгъа Къумукъ театр гелген деп эшитмегенмен. Къумукъ концертлер гелмей. Алда геле эди. Язывчулар булан ёлугъувлар оьтгериле эди. Гьали, къайда, ёкъ…
Сизин «Ёлдаш» газетде бек арив макъала чыкъгъан эди монгол татарланы гьакъында. Бир газетде де шолай арив ва тюз язылгъан затны охумагъанман. Мени бек кепиме гелди о материал.
– Охуймусан «Ёлдашны»? Къумукъча да таза сёйлейсен чи сен?
– Оьзюнг билесен, йигирма беш йыллар бола бир-биревню таныйгъаныкъ. Мен ногъай язывчу, оьзюмню тилимден эсе, къырыйымда къумукъ тилни кёп эшитгенмен. Язывчуланы союзунда да нечакъы заман бола, сизин Шейит-Ханум Алишева булан бир кабинетде олтураман. Биз орус тилни къолламайбыз. Мен бир де къумукъ булан, оьзю башламаса, орусча да сёйлемеймен. Тек къумукъланы арасында да ногъай экенимни унутмайман.
– Бек гьаракат этмесенг де ярай, о янындан къарагъандокъ да билине сен ногъай экенинг… Масхара. (Ол иржая)
– Къумукъ тил – арив авазлары булангъы, ой пикрунгну англатма онгайлы, англама да тынч тил. Къумукъча билеген адамланы оьзлени миллетинде сёйлейген тили де гелишли боладыр деп эсиме геле.
Алда биз къумукъ язывчулар булан Ногъай, Бабаюрт, Тарумов районларда кёп бола эдик. Бизин халкъ къумукъ шаирлер, язывчулар язгъанларын бек арив англай. Олар гелгенни кёп сюе.
–Анварбек,къумукъ интеллигенция булан сен тыгъыс байлавлукъда тургъансан, къачан башлангъан эди шо байлавлукъ?
– Алтмышынчы йылланы ахырында. Мен къумукъланы бизин девюрде белгили болгъан бары да интеллигенциясы булан ювукъдан танышман, гечингенлери булан да таныш эдим.
Гюнагьларындан Аллагь гечсин, бираз алда дюньядан гетген Абдулгьаким Гьажиев булан да кёп къатнашгъанман. Ол бек сав адам эди. Мен ойлашагъан кюйде, къумукъланы арасында ол инг де тюз затны сёйлейгени эди.
– Бираз толумлашдырып айтсанг яхшы болур эди…
– Бир керен биз бир ёлугъувда бирче ортакъчылыкъ этдик. Ол магъа бир къумукъ да айтмагъанны айтды. Ногъай фольклорну бек бай ва терен тамурлары бар деди. Оьзгелер билсе де, туврадан айтмай. Сайки, къумукъланыкине етишмей деп англатма сюе.
Абдулгьаким бек билеген фольклор ахтарывчу да дюр эди. Не янындан да англаву бар адам эди.
Шолай, гьар алимин, язывчусун тас этгенде, гьар миллет ярлы болагъандай гёрюне. Артдагъы йылларда Барият, Анвар, Абдулвагьап, Аткъай, Шарип, Магьаммат Атабаев, Бадрутдин, Абдулгьаким бизин арабыздан гетгенде, шону гертилигине бирдагъы керен туврадан инандым. Олар гертиден де оьз миллетин бай этеген адамлар эди. Савунда хадирин билмей де къалабыз…
– Сени къумукъланы да, ногъайланы да арасында бирлик, татывлулукъ болсун учун гёрсетген гьаракатынг да болгъанына ва барына мен шеклик этмеймен.
– Озокъда, гьалиги заманда дос аралыкълар юрютме алда йимик имканлыкълар ёкъ. Къумукъ язывчуланы алып мен кёп бара эдим бизин ногъай юртлагъа. Мени ата юртум Гюнбатарда да кёп болгъанбыз.
Къумукъ шаирлени кёп асарларын ногъай тилге де гёчюргенмен. Буссагьатгъы вакъти Йырчы Къазакъны да гёчюрюп тураман. Къумукъ язывчуланы ногъай халкъны танывлу адамлары булан кёп керенлер таныш этгенмен. Шолай бир ёлугъувдан сонг Магьаммат Атабаев Элбийке Оьтегеновагъа багъышлап поэма язды. Шо поэманы ногъай тилде де гёчюрюп печатдан чыгъардыкъ. Элбийке ДАССР-ни Оьр Советини депутаты эди. Аткъай да ногъайлагъа багъышлап кёп шиърулар язды. Барысын да эсгере турсакъ заман кёп гетер.
– Къумукъланы аслу газети «Ёлдашны» да сен аласан, билемен. О да сени къурдашынг, къачан таныш болгъан эдигиз?
– Биринчилей 1966-нчы йыл мен о замангъы «Ленин ёлу» газетге макъала язгъан эдим. Шо вакътиден берли гьар номерин охуйман. Гьали де бирисин де къутгъармайман. Орусча чыгъагъан «Времена» чы мени тамаша эте деп айтма боламан. Бек терен маъналы тарихи макъалалар бола онда. «Ахырынчы бет» деген сагьифа да тергевню тарта. Арив газет.
– Яхшы, Анварбек, баракалла бизин англайгъанынг учун. Сагъа яшавда кёп яхшылыкълар ёрайман.
–Сен де савбол, Набиюлла. «Ёлдашны» бары да къуллукъчуларына, къалам къурдашларыбызгъа мени атымдан да, ногъай халкъны атындан да кёп яхшылыкълар ёрайман. Шолай ихтиярым да бар деп эсиме геле. Эки де миллетни арасындагъы дос аралыкълар сувумасын.
Бизин маълумат:
Анварбек Култаев – белгили ногъай шаир, таржумачы ва журналист. Ногъай радиону хас мухбири. Дагъыстан язывчуланы союзуну секретары, ногъай секцияны ёлбашчысы. Ершовну атындагъы халкъара адабият савгъатны лауреаты, 20-дан артыкъ поэзия, проза, публицистика китапланы автору. Шоланы ичинде яшлар учун чыкъгъан 5 китабы да бар. Дагъыстан маданиятыны ат къазангъан къуллукъчусу.
