Дагъыстан пачалыкъ университетини дагъыстан адабиятларыны кафедрасыны ёлбашчысы Агъарагьим Солтанмуратов булан Филологну гюнюню алдында ана тилни ва адабиятны уьйренивде бугюн ёлугъагъан четимликлени, олай да илму ахтарывлагъа некъадар тергев берилегени гьакъда газетни бёлюгюню редактору этген лакъырлашыв охувчуланы тергевюне бериле. Лакъырлашывну барышында, озокъда, алимни илму-ахтарыв тармакъда юрютеген гьаракаты гьакъда да айтыла.
– Агъарагьим Магьамматович, инг башлап, сизин бугюнлерде белгиленеген Филологну гюню булан къутлайман.
– Кёп савбол, мен сени де ва бары да филологланы да шо гюн булан къутлама ва танглагъан касбу ёлунда уллу уьстюнлюклер, оьрлюклер ёрама сюемен.
– Сизге берилежек биринчи соравум филология, демек, тилни ва адабиятны ахтарыв булан байлавлу болажакъ. Сиз гьисап этеген кюйде, гьалиги заманда къумукъ тилни ва адабиятны ахтарыв даражасына не къыймат бермеге боласыз?
– Бир якъдан, бугюнлеге ерли къумукъ тилни, фольклорну, адабиятны ахтарыв булан байлавлу кёп иш этилген ва этилип де тура. Алайыкъ фольклористиканы. Бираз алдын арабыздан гетген уллу алимибиз Абдулгьаким Гьажиев янгыз гиши инанмасдай кёп иш этип гетди: авуз яратывчулугъубузну илму ягъындан да ахтарды, фольклор асарланы жыйып, белгили низамгъа салып, тийишли баянлыкълар да берип, китаплар этип де чыгъарды. Гетген йыл къумукъ авуз яратывчулукъну шиъру къайдада яратылгъан асарларындан топлангъан биринчи тому басмадан чыкъды. Бугюнлерде ёммакълардан топлангъан экинчи тому гьазирленип битип, басмагъа берилип тура. Къумукъ авуз яратывчулукъну дагъы да бир нече томун басмадан чыгъарма гёз алгъа тутулгъан.
Адабият илму тармакъгъа гелсек, мунда да хыйлы иш этилип турагъанын гёребиз. Абдулкъадир Абдуллатипов, Малик Гьюсейнов, Лайла Шабаева къумукъ адабиятны Октябр инкъылапдан алдагъы девюрюн къуршайгъан илму китабын чыгъарды. Сонг Абдулкъадир Абдуллатипов ва Лайла Шабаева къумукъ адабиятны 1917-нчи йылдан 1940-нчы йыллагъа ерлиги аралыкъны къуршайгъан экинчи томун, Малик Гьюсейнов буса 1920-нчы йыллардан тутуп 1955-нчи йыллагъа ерлиги аралыкъны къуршайгъан илму ахтарывун чыгъарды.
Демек, адабиятыбызны тарихи лап бырынгъы девюрлерден тутуп, гьалиги девюрге ерли бир ягъадан мекенли ахтарыла туруп геле. Ондан къайры да, адабиятыбызны тарихи булан байлавлу айры-айры масъалаларда да аз иш этилмеген. Масала, яш алимибиз Абусупиян Акамов арап алифбада яратылгъан супулукъ поэзия булан байлавлу адабиятыбызны мекенли кюйде ахтарып чыкъды.
Тил илмубузну сёйлесек, мунда да аз иш этилмеген. 2014-нчю йылда орус тилде «Гьалиги къумукъ тил» деген китап, сонг бир нече сёзлюклер чыкъды. Буса да бу ерде бирдагъы бир масъаланы эсгермесе ярамай. Артдагъы 20-30 йылны ичинде къумукъ тил, фольклор, адабият булан байлавлу кёп санавда кандидатлыкъ, гьатта докторлукъ диссертациялар якъланды, оланы санавун токъташдырма да къыйын. Амма не этерсен, оланы кёбюсю, оьзлени илму ишлерин де якълап, сонг къумукъ тил, фольклор, адабият булан байлавлу илмулагъа «арт бергени» гёрюне. Демек, санавгъа болса да, сан яны рази къалдырмай.
– Шу ерде ораву гелгенде, илму ахтарывда башлапгъы абатланы да эсге алып, шо тармакъда бугюнлерде сиз юрютеген гьаракатны гьакъында айтсагъыз да арив болажакъ эди.
–1991-нчи йылдан берли мен Дагъыстан пачалыкъ университетни дагъыстан адабиятларыны кафедрасында ишлеймен. 2009-нчу йылны ахырындан тутуп буса шо кафедрагъа ёлбашчылыкъ этемен. Университетдеги ишни аслу эки яны бар: шону бир яны студентлени охутув булан, экинчи яны буса илму гьаракат булан байлавлу. Берген соравунг илму-ахтарыв булан байлавлу болгъан сонг, шогъар къысгъача жавап берме къарайым. Бугюнлеге ерли бир нече монографияланы, студентлер ва школалардагъы охувчулар учун гьазирленген охутув китапланы, программаланы, къумукъ тилни ва адабиятны гьар тюрлю масъалаларына багъышлангъан оьзлени санаву 150-ден де оьтеген илму макъалаланы авторуман. Ондан къайры да, тюрлю-тюрлю республика, Бютюнроссия, бютюндюнья оьлчевлерде оьтгерилген илму конференцияланы да ортакъчысыман. Дагъыстанны билим берив ва илму министерлигини эксперт советини ишине де къуршалгъанман.
– Агъарагьим Магьамматович, ана тилни ва адабиятны уьйренивге школаларда берилеген сагьатлар азлыкъ этегени гьакъда артдагъы вакътилерде муаллимлер кёп айтагъан болгъан. Сиз гьисап этеген кюйде, олагъа дарс юрютювню не йимик къайдаларын тангламагъа тюше?
– Ана тил ва адабият булан байлавлу масъала арт вакътилерде оьзюню гьакъында инг де кёп сёйленеген масъалалардан бириси гьисаплана. Бугюнлерде республикабызны школаларында беш тюрлю охутув программагъа гёре иш юрюле. Гьар программада ана тилни ва адабиятны къысматы башгъа-башгъа. Биринде жумада алты сагьат (тилге ва адабиятгъа – уьчешер) гёрсетиле буса, кёбюсюнде шо дарслагъа гёрсетилеген сагьатлар аз, гьатта жумада ана тилге ва адабиятгъа бирче алгъанда бир сагьат гёрсетилеген охутув программа да бар. Инг биринчилей бу гьалны тюзлемесе ярамай.
Соравунгну экинчи янына байлавлу сёйлесек, артдагъы вакътилерде кинону, телевидениени, Интернетни ва шолай оьзге тюрлю къуралланы охувчулагъа тиеген таъсири гюн сайын артып тербей. Шо саялы да муаллим замандан артда къалып, янгыз охутув китап, тептер, доска, бор булан ишлеп турса, ондан асув болмажагъы англашыла. Эгер де муаллим охувчуларда дарсына бакъгъан якъда иштагьлыкъ тувдурма сюе буса, замангъа, янгы шартлагъа гёре ишлемесе, янгы дарс юрютюв къайдаланы (методланы) къолламаса бирдокъда бажарылмай. Тюзю, янгы дарс юрютюв къайдаланы къоллап ишлейген муаллимлерибиз де ёкъ тюгюл. Мисал учун, артдагъы бир нече йыл магъа ана тил ва адабият дарсланы юрютеген муаллимлени арасында оьтгерилеген ярышларда жюрини ортакъчысы гьисапда иш гёрме тюшдю. Эки йыл алда Ленингентдеги гимназияда дарс береген муаллим Зарема Жанхуватова республиканы оьлчевюнде чи нечик де, гьатта Россияны оьлчевюнде де биринчи ерге ес болуп къайтды. Бу йыл оьтгерилген ярышда къумукъ муаллимлени арасында Тёбен Къазанышдагъы бешинчи школаны муаллими Аслыханым Тетекъаева биринчи ерни алды. Ярышлагъа чыкъмаса да, къаныгъывлу кюйде, янгы дарс юрютюв къайдаланы уста кюйде къоллай туруп чалышагъан муаллимлерибиз къайсы къумукъ районда да, юртда да бар.
– Ана тилден ва адабиятдан дарс беривню, дейгеним, методикасына байлавлу не айтмагъа боласыз? Шо тармакъда, айтагъаным, муаллим оьзюню гьар гюнлюк ишинде къоллап болар йимик ёл гёрсетивлер арагъа чыгъармакъ муратда бугюнлеге ерли таман даражада гьаракат болдуруламы?
– Мен оьрде бу соравгъа да тийип гетдим. Масъаланы узата туруп айтсакъ, школада юрюлеген оьзге дарслар булан тенглешдиргенде, озокъда, ана тил ва адабият дарсланы методика якъдан таъмин этив тийишли даражада тюгюл. Ачыкъдан айтма тюше – мунда рази болуп токътап турмакъдан пайда ёкъ. Шону да гёз алгъа тутуп, сен де билеген кюйде, эки йыллар алъякъда «Бизин тил» деген къурум иш гёрме башлады, шолай аты булангъы журнал да чыгъып турду. Журналны бетлеринде ана тил ва адабият дарслардан яхшы сынав топлагъан муаллимлени ишлери, макъалалары берилди. Гьалиги девюрде Интернетни имканлыкълары оьтесиз аслам. Муаллимлеге бирлешме, сынав алышдырма имканлыкълар, шартлар бар, шондан пайдаланма тарыкъ ва пайдаланмаса ярама да ярамай. Мисал учун, болгъан чакъы муаллимлени ачыкъ дарсларын фейсбукда ва шолай оьзге сайтларда ерлешдирсе пайдалы болар эди. Шо ишни болгъан чакъы жанландырма тарыкъ. Гьеч бир къопдурувсуз айтаман: бир-бир муаллимлерибиз оьтгерген ачыкъ дарсларыны бир къужурлу кинофильмге йимик, айрылмай къарап турардай даражасы бар. Бирдагъы керен де айта тураман, гьалиги шартлардан, Интернетни имканлыкъларындан пайдалана туруп, шолай муаллимлени сынавун малим этмеге, генг кюйде яймагъа тарыкъ.
– Сизин факультетге билим алмагъа тюшеген къумукъ студентлени ана тилни ва адабиятны билеген даражасы нечикдир?
–Туврасын айтсам, гьал бизин рази къалдырардай тюгюл. Тюзю, шо гьал янгыз бизин студентлер булан байлавлу тюгюл, шо артдагъы йылларда уьлкебизде охувну, билимни даражасыны умуми тёбенлешивю булан байлавлу деп гьисаплайман. Бизин факультетдеги студентлеге гелсек, мунда да гьал бир йимик тюгюл. Биринчилей, охума тюшеген студентлеге гёрсетилеген ерлер йыл сайын кемий. Мисал учун, 2002-нчи йылда янгыз къумукъ бёлюкге 56 студент (30 гюндюзгю ва 26 заочно) къабул этилген эди. Гелеген охув йылгъа буса алты миллетге (аварлагъа, даргилеге, къумукълагъа, лаклагъа, лезгилеге ва табасаранлагъа) 40 ер тюгюл гёрсетилмеген.
Экинчилей, артдагъы йылларда оьр охув ожакълар, эки канзили (бакалавриат ва магистратура) охутув къайдасына гёчюрюлюп, охутув планлар алышдырылгъан. Шо планлагъа гёре, касбу предметлерден эсе, студентлени гележекдеги касбусу булан бир де тувра аралыгъы ёкъ охутув предметлеге кёп тергев бериле. Масала, бизин факультетде студентлеге экономика дарс юрюле. Шону булан янаша бирдагъы менеджмент дарс да юрюле. Шолай мисалланы дагъы да кёп гелтирме болажакъ эди.
Буса да яхшы гьазирлиги булангъы, бек къаст этип охуйгъан студентлерибиз де ёкъ тюгюл. Аллагьгъа шюкюр, яхшы билим даражасы булангъылары, ана тилни, адабиятны ахтарма белсенгенлери де бар. Студент яшланы илмуну ахтарывгъа муштарлы этмек учун бир тюрлю гьаракат да юрюле. Студентлер курслукъ, оьзге тюрлю илму ишлер яза, тюрлю-тюрлю илму конференцияланы ишине къуршала. Мисал учун, бизин кафедрада гьар йыл яш алимлени, демек, студентлени илму ишлеринден топлангъан «Филологические этюды» деген жыйым чыгъа.
– Агъарагьим Магьамматович, мен билеген кюйде, филология факультетге тюшегенлени санаву йылдан-йылгъа аз бола. Сонг да, баргъан сайын школаны битдирип чыгъагъан яшланы арасында бирикген пачалыкъ экзаменни бермек учун орус адабиятны танглайгъанланы санаву аз бола барагъаны да гьис этиле. Тувулунгъан шо гьалны сиз не себеплер булан англатмагъа болур эдигиз?
– Биринчилей, артдагъы йылларда янгыз филология факультетге, айрыча алгъанда, ана тилни ва адабиятны ахтарагъан бёлюкге охумагъа тюшегенлени санаву кемимей. Шо гьал бары да педагогика факультетлер булан байлавлу деп айтма ярай. Мисал учун, гьалиден дёрт-беш йыллар алдын Дагъыстан педагогика университетге 500-ден де артыкъ бюджетдеги ерлер толмай къалгъан эди. Шо университетде тыш (ингилис, немис, француз, арап) тиллени ахтарагъан факультетге янгыз 17 студент къабул этилген эди. Бизин девюрде оьр охув ожакълагъа охума тюшегенлер аслу гьалда юриспруденция, экономика ва медицина тармакъланы танглайгъаны бизге барыбызгъа да белгили. Белгили шаирибиз Будрутдин де айтгъанлай, гьали – «юреги сынгъанланы девюрю тюгюл, къулагъы сынгъанланы девюрю». Дагъы не затны айтарсан, гьукуматны ёлбашчысы алапасына рази тюгюл муаллимлеге бизнесге гёчмекни ачыкъдан таклиф эте буса? Пачалыкъны янындан охувгъа, билим беривге, илмугъа бакъгъан якъдагъы янашыв кюрчюден алышынмаса, масъала чечилер деп инанма къыйын.
– Сизге, университетни дарс беривчюлерине, илму-ахтарыв булан машгъул болмакъ учун, олай да бизин республикадан тышдагъы оьр охув ожакъларда чалышагъан алимлер булан байлавлукъ юрютмеге имканлыкълар берилеми, шартлар яратыламы?
– Гертисин айтса, бу масъалагъа бакъгъан якъдагъы гьал баргъан сайын бузу кълаша. Артдагъы вакътилерде янгыз университетлерде тюгюл, оьзге тармакъларда да тарыкъсыз кагъыз иш кёп юрюлеген болуп тура. Мисал учун, бу йылны март айында университетни гьар беш йылда бир болагъан гезикли аккредитациясы оьтгерилди. Шо ишге биз охув йылны башындан тутуп, демек, август айны ахырларында гиришген эдик. Бизин язма, толтурма борчлу этген справкаланы, кагъызланы, таблицаланы эби-баву ёкъ эди. Шоланы бирлерин чи бир нече керен айланып янгыртма да тюшдю. Шолай тарыкъсыз, бюрократлыкъ ишлер, шексиз, тийишли даражада илмугъа берилме къоймай. Республикадан тышдагъы байлавлукъланы гьакъында айтсакъ, шогъар да тийишли имканлыкълар болдурула деп макътанып болмайбыз. Мисал учун, магъа 2014-нчю йылда Тюркияны Эрзурум университетинде болма, артындагъы йыл буса Бакюде Бютюндюнья илму конференцияны ишинде ортакъчылыкъ этме тюшдю. Эки де ерде магъа, мени йимик гьар ерлерден гелген къонакълагъа этилеген абурну, болдурулагъан имканлыкъланы гьакъында сагьатлар булан айтма болар эдим. Болса да, нечик амал этип буса да, уьлкебизни оьзге ерлериндеги, тыш уьлкелердеги дарс беривчюлер булан аралыкълар тутма, сынав алышдырма къарайбыз.
– Агъарагьим Магьамматович, сизге энниден сонг да гьар гюнлейин юрютеген жанлы гьаракатыгъызда уьстюнлюклер де, яхшы савлукъ да ёрайман.
– Кёп савбол, газетни къуллукъчусу ва муаллим гьисапда оьзюнг билим алып чыкъгъан факультетге бугюнлерде де тергев берип гелегенинг учун сагъа да баракалла.
Лакъырлашывну язгъан Насрулла БАЙБОЛАТОВ.
СУРАТДА: А. СОЛТАНМУРАТОВ.
