Гьар йыл биз аталарыбызны, эркъардашларыбызны, уланларыбызны гьюрметлеп, февраль айны 23-нде Ватанны якълавчуларыны гюнюн белгилейбиз. Гертилей де, бизин, ватанын, халкъын душмандан якълап, давларда-шавларда ватанны алдындагъы борчун кютюп гелген Уллу Ватан давну ортакъчылары йыл са­йын аз бола бара. Балики, бизин, яш наслуну, олагъа тийишли кюйде, абур, гьюрмет этип, гёнгюн алма, тергев этме чолабыз етишмей де къаладыр. Тек савлай асруну игитлерини къоччакълыкъларын гележек наслулар учун да эсден тюшме къоймай сакълама, оланы уьлгюсюнде тарбиялама борчлу экенибизни унутма чы тюшмей эди.

Янгы йылны алдында 90 йыллыкъ юбилейин белгилеген Уллу Ватан давну ортакъчысы, отставкадагъы полковник Ильяс Батырханович Къазихановну къутлама, ону сююнчюн бёлме етишип болмадым. Гьечден геч де къолай дегенлей, мен Ильяс Батырхановични уьюне барып, юбилейи булан да къутлап, агьлюсю булан да ёлукъдум.

Оьзлени чагъына да къарамайлы, Ильяс Батырханович ва ону агьлюсю, давну ветераны Патимат Магьамматовна бир-бирине исси янашыву, бири-бирине этеген гьюрмети, тергевю мени гьайран этди. Сорашгъан сонг Ильяс Батырханович Уллу Ватан давну вакътисинде болгъан къызгъын ябушувланы, оьзю йимик минглер булангъы солдатланы оьтген дав гюнлерини, йылларыны гьакъында хабарлай туруп, яш заманына, давгъа барма гьазирленген йылларына гёчдю.

Ильяс Батырханович Къазиханов 1923-нчю йылда сабанчы агьлюде тувгъан. Дав башлангъан 1941-нчи йылда Тёбен Къазанышдагъы орта школаны оьр къыйматлагъа янгы битдирген, давгъа, фронтгъа бармагъа гьасирет яш улан Буйнакск район военкоматгъа оьзю йимик къурдашлары булан яяв юрюп бара. Тек военкоматгъа гелгенде янгы школаны битдирген 17 йыллыкъ уланны Буйнакск комсомолну райкомуну так­лифине гёре оьзю охуп битдирген школагъа муаллим этип йибере. 1941-нчи йылны ноябр айына ерли школада муаллим болуп ишлеп, янгыдан оьзюню давгъа, фронтгъа йибермек деген тилевю булан военкоматгъа бара.

1941-нчи йылны декабр айында Тбилиси шагьардагъы дав артиллерия училищени курсанты болуп, 1942-нчи йылны июль айында буса училищени битдирген яш лейтенантны 61-нчи стрелковый дивизияны 55-нчи артиллерия полкуну 1-нчи батареясыны огневой взводуну командири этип белгилей. 1942-нчи йылны ахырына ерли яш лейтенант Ильяс Къазиханов къуллукъ этеген дивизия Сухуми шагьарны ягъасын къоруп сакълап тургъан. Сонг буланы Санчар ва Сарух гечивлени янында, сонггъа таба баш Кавказ тавланы бийигине чыгъаргъан.

Ильяс Батырханович давда душманлагъа къаршы юрютген гьужумланы, чапгъынланы эсгере туруп, 1943-нчю йылда Кавказда 5 айны уза­гъында юрюлген авур давланы гьакъында да хабарлай:

– Кубанда Къырым станицаны тюбюнде къыргъын давлар юрюле эди. Немислер уллу бийикликде токътагъан. Къайда барсакъ да, бийик­ликден бизин къарап гёре. 1943-нчю йылда июн айны 26-сында уллу чапгъынлар болду. Мени ва младший лейтенант Рыбалкону да корпусну командири полковник Рубанюк оьзюню янына ча­къырды. Гече геч вакъти ону блиндажына бардыкъ. «Экигиз де танкгъа да минип артиллеристлеге гьужумну ёлун гёрсетмеге герексиз», – деди. Танкны ичинде мен де ортакъчылыкъ этдим бу чапгъынларда. Ёлдашым да лейтенант эди. Ол магъа: «Мен бираз рагьатланайым, сен къарай тур», – деди. Бир вакъти давда къолланагъан йыракъгъа къарап болагъан алат бар эди. Шону булан къарайман, ел де ёкъ, тек алдыбызда оьсеген будайбашлар, оьсюм­люклер елпиллей. Немислер яшынып гелегенни англадым.

Шо вакътиде 5–6 минутну ичинде кёкде 70-ге ювукъ самолёт геле бизге гьужум этмеге. Биринчиси оланы, топ ташламай, ёл гёрсете, сирена берип, топланы къайда ташлама герекни белгилей. Къалгъанлары бомба ташлай. Немислер этген окопланы ичиндебиз, эсиме гелди битди бизин ишибиз деп. Ятып къалдым. Топлар буса шо елпиллейген будайлыкълагъа ташланма башлады. Самолётлар тайгъан сонг гётерилип къарайбыз, будайлыкълар да ёкъ, сав адам да. Оьзлер оьз­леникилени билмей, ер булан тенг этип гетдилер.

Шо бийикликге «оьлюм бийиклик» дей эди. Мунда немислер кёп гьужумлар этген. Дав мунда 20 гюнню узагъында юрюлюп турду. Бизин солдатланы къоччакълыгъы ва командованиени онглу гьаракатыны кёмеклиги булан немислер токъта­гъан би­йикликни алмагъа да бажардыкъ. Биринчи «Къоччакълыкъ учунгъу» медаль да магъа шо заман берилген эди.

Узакъ къалмай шондан бизин Украинагъа йиберди. Одессадан сонг Яссы-Кишинёв деген операция болду. Давну арт гюнлеринде бизин командование гьужумланы тындырыкълы кюйде гьазирлей эди. Тас этивлер аз бола бара эди.

Гьар уьстюнлюкден сонг, гьар азат этилген шагьардан сонг, яллыкъ билмейген солдатлар немислер елеген башгъа шагьарланы да азат этме, ватанын душмандан къорума бары да гючюн салып, жанын, къанын аямай ябушгъан.

Ильяс Къазиханов къуллукъ этеген артиллерия батарея Украинадагъы Мелитополь деген шагьарны да душмандан азат этивдеги авур давлардан оьтген. Ондан сонг 1944-нчю йылда март айны 27-синде немислер елеген Николаев деген шагьаргъа етише. Николаев шагьарда артиллерия взводну командири лейтенант Фёдоров булан бирче душман урагъан ерлени токътатып, яяв асгерлер учун ёл ачма бажара. Яяв асгер булан бирге, топларын да алып, Николаев шагьаргъа гирелер. Немислер гелген деп ойлашгъан ерли халкъ, башлап уьйлеринден чыкъмай къоркъуп, яшынып токътайлар, сонг оьз­леникилер экенни билгенде, буланы бек исси къаршылай.

Ильяс Батырханович давда оьзю ортакъчылыкъ этген мюгьлетлени, душмандан азат этген шагьарланы атларын бирин де унутмай, эсге алып айтагъан йимик, душмандан азат этген гьар шагьарны, гьар юртну халкъыны сююнчлерин де, эркинликге чыкъгъанлы­гъындан сююнюп, оьзлени азат этген совет солдатланы къаршылайгъанда къычырагъан къаршылав сёзлени де бугюн болгъандай эсгере.

– 1944-нчю йыл октябр айны 20-сында узакъ ва авур давланы натижасында Юго­с­­лавияны Белград шагьарын душмандан азат этмеге бажардыкъ. Белградны халкъы да бизин бек исси къаршылай эди. Къатынлары, къызлары бизин гелип къучакълап, оьз­лени бизге англашылагъан тилинде: «Живели русские братья», «Живели Сталин», «Живели Тито», – деп сююне эди. Белградны ва башгъа шагьарланы азат этегенде биз тарих агьамияты булангъы архитектура эсделик биналар бузулмай­гъан кюйде дав этме къаст эте эдик.

1944-нчю йыл 23-нчю декабрде Будапешт шагьарны савлай къамавгъа алдыкъ. 1945-нчи йыл февраль айны 22-синде Будапештни душмандан азат этдик. Будапештден сонг бизин армия Австриягъа бакъдырылды. Бир айдан сонг, 1945-нчи йылны апрель айыны 12-синде, азат этдик Вена шагьарны да. Сонг Братиславадагъы Бруно деген шагьарда уллу давлар юрюлдю. Прага шагьар учунгъу давларда немислер бары да гючюн салгъан эди. Европада дав битген сонг да Прагада немислер къаршылыкъ билдирип давлар юрюлюп турду. 1945-нчи йыл май айны 9-нда Праганы да азат этдик.

Узакъ къалмай август айны 8-нде мен башчылыкъ этеген артиллерия батарея булан Япониягъа къаршы дав этме башладыкъ. Сентябр айны 8-нде бир айдан да аз болжалны ичинде савлай дюнья­гъа аты айтылгъан миллионлукъ квантун асгерни янчдыкъ. Бир гечени ичинде уьч шагьарны ала эдик. Бизин командование шолай уллу операцияланы гьазирлей эди.

Ильяс Батырханович уллу давларда ортакъчылыкъ этген сонг да Совет асгерде гьар тюрлю шагьарларда къуллукъ этген. 1958-нчи йылда майор чин ва кёп санавда къоччакълыкъ орденлер ва медаллар булан запасгъа чыкъгъан.

Оьрде де эсгергеним йимик, Ильяс Батырхановични агьлюсю Патимат Магьамматовна да Буйнакскиде медицина училищени битдирип, 1942-нчи йылда фронтгъа гетген. Дав битгенче, Моздокдан башлап, Совет Союзну кёп шагьарларында военный госпиталларда яралангъан солдатлагъа медицина кёмегин этип чалышгъан.

Дав битип, уьйге къайтгъан сонг да Патимат Магьамматовна кёп йыллар Тёбен Къазанышдагъы участка больницаны заведующийи болуп ишлеген. Тахшагьаргъа гёчген сонг да 30 йылны узагъында респуб­ликаны центральный больницасында старший медсестра болуп загьмат тёкген.

Давну ветеранлары Къазихановланы къызы Мадина, ону да авлетлери ва айрокъда Патимат Магьамматовнаны аты къоюлгъан гиччипаву – бугюнлерде уллатаны, уллананы уллу къуванчлары.

Ильяс Батырхановични агьлюсю гьар заманда къонакъланы сююне туруп къаршылай. Студентлер булан, охувчу яшлар булан къоччакълыкъны дарсларын оьтгере. Яш наслуну патриот ругьда тарбиялавда уллу къошум эте. Озокъда, йыл сайын арабызда аз болуп барагъан абурлу ветеранланы савунда гёнгюн алмакъ, гьюрмет этмек – бизин барыбызны да борчубуз. Юбилярланы тувгъан гюнюне Россия Федерацияны Президентини атындан да къутлав къагъыз гелген.

Ветеранларыбызгъа бугюнлерде багьалы уллу савгъатлардан эсе, йылы сёзлер ва гьайлы янашыв кёп агьамиятлыдыр.

Уллу Ватан давну ветеранлары Къазихановланы агьлюсюн бугюнлерде февраль айны 23-нде оьтгерилеген Ватанны якълавчуларыны гюню булан къутлай туруп, олагъа яхшы савлукъ, парахатлыкъ ва битмесдей яхшылыкълар, сююнч­лер ёрайман.

СУРАТДА: И. КЪАЗИХАНОВ агьлюсю Патимат булан.